PERMBLEDHJE E MATERIALEVE PËR STUDENTË
LËNDA LIGJET DHE RREGULLAT E BND SHE TË BE –
së
Semestri dimëror viti akademik 2012 – 2013
DISA INFORMACIONE THEMELORE SE CKA ËSHTË BIZNESI
NDËRKOMBËTAR DHE KUADRI NORMATIV I RREGULLIMIT TË TIJ
Biznesi ndërkombëtar ose
sic shpesah përdoret edhe termi tregtia e jashtme, si këmbim i mallrave,
shërbimeve, kapitalit dhe të drejtave intelektuale personale ndërmjet
rezidenteve në vende të ndryshme, mund
të definohet në shumë aspekte. Varësisht e nga përfshirja e këmbimit dallohet
tregtia e jashtme në kuptim më të gjere dhe më të ngushtë. Tregtia e jashtme në
kuptimin më të ngushtë, përfshin qarkullimin e mallrave ndërmjet rezidenteve
prej shteteve të ndryshme, gjersa
tregtia e jashtme në kuptim ma të gjere , përveç qarkullimit të mallrave
përfshin dhe qarkullimin e shërbimeve me kapital, me force punuese, bartje të
informatave etj. Në baze kësaj,
varësisht prej mjetit të këmbimit në tregtinë e jashtme dallohen : këmbimi
ndërkombëtar i mallit, këmbimi ndërkombëtar i shërbimeve, lëvizjet
ndërkombëtare të kapitalit (dobive) dhe lëvizja ndërkombëtare e forcës punuese.
Këmbimi ndërkombëtar i mallit- paraqitet si një nga
llojet më të vjetra të këmbimit në tegetin e jashtme. Sipas disa autoreve,
tregtia e jashtme me mallra është më e vjetër se sa tregtia e brendshme e
mallrave. Fiset në bashkësinë primitive , më pare ndërmjet veti i kanë këmbyer
prodhimet e natyrës dhe tepricat prej prodhimit të tyre, dhe me pastaj ka
filluar këmbimi ndërmjet anëtareve të fisit. Me paraqitjen e kapitalizmit janë
krijuar kushte për zhvillimin e tregtisë bashkëkohore, dhe në kornizën e tyre
edhe tregtia bashkëkohore e jashtme. Vlera e këmbimit të mallit shënon rritje
permanente edhe pse në dekadat e fundit të shek. XX arrin deri në zvogëlimin relativ në pjesëmarrjen e saj në tregtinë botërore.
Këmbimi i shërbimit ndërkombëtar – përfshin
këmbimin e shërbimeve transportuese, shpedicionit, sigurimit, shëndetësisë,
arsimimit, bankare, turistike dhe lloje të tjera ndërmjet rezidenteve të
vendeve të ndryshme. Në kushte bashkëkohore është vërejtur rritje e shpejte në
tregtinë e shërbimeve botërore, për çka dhe pjesëmarrje e tyre në tregtinë
botërore në mënyre rapide rritet.
Lëvizja ndërkombëtare e
kapitalit - analizohet si lëvizje ndërkombëtare e kapitalit në të holla (para) dhe
transferi ndërkombëtar i teknologjisë. Lëvizja ndërkombëtare e kapitalit në
para përfshinë marrjen e kredive nga jashtë dhe dhënien e kredive personave të jashtëm; investimet e pronës
vendore jashtë dhe investimet e jashtme
të pronës në vend,etje. Me transfer ndërkombëtare të teknologjisë
nënkuptojmë mbartjen e diturive dhe aftësive
të lidhura me veprime të caktuara prodhuese prej një vendi në tjetrin.
Lëvizja ndërkombëtare e forcës punuese- përfshinë
punësimin rezidenteve prej një vendi në tjetrin. Varësisht nga kahja e lëvizjes
se mjetit të tregtisë në tregtinë e
jashtme, dallohen tri transaksione kryesore : importi,eksporti dhe
transporti.
Import
i – paraqet transaksionin ku subjekti vendas blen mallra, ose furnizohet me
shërbime, kapital dhe të drejta prej pronës intelektuale, përderisa partneri i
jashtëm paraqitet si shitës ose ofrues i të njëjtave.
Eksporti – paraqet transaksion ku
subjekti vendas ( në rolin e shitësit) subjektit të jashtëm (blerësit), i shet
ose i ofron shërbime, kapital dhe të drejta nga prona intelektuale.
Transiti - përgjithësisht paraqitet si
transaksion neutral në tregtinë e jashtme. D.m.th. Nuk bëhet fjale për këmbim
direkt ndërmjet subjekti të brendshëm dhe të jashtëm. Transporti (mbartja) është transaksion me të cilën një mall, në
rrugën e vet prej të shitësi në njërën
deri të blerësi në vendin e dytë kalon nëpër territorin e vendit të vet.
Zhvillimi i prodhimit botëror , në kushte të mundësive të kufizuara për mbrojtjen e
gjithanshme në të gjitha kushtet e nevojshme të
ekonomisë individuale nacionale ( si në anenë e ofertës, ashtu edhe në
anën e kërkesës, në thelb ndikon në
zhvillimin më të shpejtë të tregtisë së
jashtme.
Tregtia
e jashtme paraqet veprimtari komplekse e cila karakterizohet me specifika
signifikative në raport me tregtinë e brendshme. Specifikimi i tregtisë
së brendshme në raport me atë të
jashtmen nuk buron vetëm në dallimet e madhësisë së tregut dhe në preferencat e
hargjuesëve, por edhe nga dallimet në sistemet ekonomiko- shoqëror ndërmjet
vendeve të ndryshme. Në atë kornize theksohen dallimet e politikes nacionale të
vendeve partnere në sferën e sistemit të tregtisë se jashtme, sistemi valutor,
sistemi i marrëdhënieve kreditore me vendet e jashtme, sistemi fiskal etj. Njëkohësisht;
këmbimi në përgjithësi, kryhet në bazë jo ekuivalente ku ndodh ndarja jo proporcionale e tepricës se vlerës ndërmjet subjekteve në
këmbim, gjegjësisht derdhjen e të ardhurave (njëri fiton,tjetri humb ose njëri
fiton më shumë se tjetri nga rezultatet e mundit të bëre, të tanishëm dhe të
kaluar). Ndarja jo e drejtë në tepricën e vlerës ka efekte të ndryshme ndaj
ekonomisë nacionale gjatë këmbimit të mallrave dhe shërbimeve në tregtinë e
brendshme dhe atë të jashtme.
Ndarja e tepricës së vlerës ndërmjet subjekteve të
tregtisë së brendshme kryhet në kornizën e ekonomisë nacionale. Jo suksesi i
veprimtarisë së një subjekti vendore paraqet veprimtari të suksesshme të subjekt tjetër vendore.,d.m.th.
teprica e vlerës mbetet në kornizën e ekonomisë nacionale. Demet e shkaktuara
nga realizimi jo i suksesshëm i punëve
të tregtisë se jashtme, ndikojnë jo vetëm në subjektin ekonomik të vendit por
edhe jo sukses i ekonomisë nacionale. Jo suksesi i tregtisë jashtme, përveç se
sjelle zvogëlimin e të hyrave të subjektit të vendit, por shkakton dhe derdhje
të përhershme jashtë vendit të një pjese
të tepricës të vlerës i realizuar në ekonominë nacionale. Pasojat në ketë situate sjellin prishjen e
marrëdhënieve të pozitave në bilancin tregtar por dhe dobësimin e fuqisë
ekonomike të vendit, por edhe negativisht ndikon mbi pamjen e shtetit në bote.
Subjektet
të cilët merren me tregtinë e jashtme e paraqesin ekonominë nacionale në nivel ndërkombëtar dhe botëror, pra nga
këtu del obligimi i ekonomik dhe moral i
tyre, për të ruajtur autoritetin e vendit të tyre. Nga specifikat e tregtisë se
jashtëm , shikohet edhe kampaktiteti prej kryerjes efikase të saj. Subjektet të
cilat merren me tregtinë e jashtme, me qellim qe të kryejnë pune efikase dhe
rentabile duhet të mbërrin konkurrim ndërkombëtar, për paraqitje (debutim) në
treg. Ata duhet mire ti njohin dispozitat për rregullimin e tregtisë se jashtme
dhe atë si ato nacionale ashtu dhe ata qe zbatohen në vendet e partnereve
afarist. Ky lloj kompaktiviteti
kushtëzohet për të arritur shkalle të lartë të pajisjes teknike dhe
ekipimit kadrovike nga ana e subjekteve në tregtinë e jashtme. Realizimi i
dobive potenciale nga tregtia e jashtme në çdo ekonomi nacionale, si dhe mos
lejimi i pjesës se tepricës se vlerës, gjithmonë të derdhet në vendet e jashtme
, paraqet sfide për qeverinë e shtetit, me çka arsyetohet involvimi i saj në rregullimin e
rrjedhave në ketë sfere. Shteti
nëpërmjet sjelljes se masave dhe
instrumenteve të politikes mbrojtëse është i tenton të ndikoj në përmirësimin e
pozitës se subjekteve vendore dhe në tregtinë e jashtme por edhe në tregun e
vendit, si dhe në tregjet ndërkombëtare.
DOBITË NGA TREGETIA E JASHTME
Shpërndarja jo proporcionale e resurseve natyrore
dhe disponimi jo i njëjte me të gjitha
resurset e domosdoshme në vendet e ndryshme, nuk mundësojnë organizimin e
prodhimit vendor për plotësimin e nevojave të kërkesës vendore. Nga ky aspekt
meqenëse resurset nacionale prodhuese janë të kufizuara ndikojnë jo vetëm në
pamundësinë të organizojnë prodhimtari vendore por edhe në pamundësinë për
përdorim racional të tyre. Parakushte themelore për përdorim racional të
resurseve prodhuese vendore paraqet importi të inputeve prodhuese të cilat janë
mungojnë në ekonominë nacionale.
Ekzistenca dhe zhvillimi i një numri të madhe të
degëve ekonomike të ekonomive nacionale është i kushtëzuar nga plasmani i
prodhimeve të tyre në tregjet e jashtme. Subjektet ekonomike duke i përcjelle
principet ekonomike të ekonomizimit tentojnë të arrin shpenzime me të ultë për njësi
produkti. Çmimi me i ulet i prodhimit për njësi produkti realizohet nëpërmjet
përdorimit racional të shpenzimeve variabile, por edhe me zvogëlimin e
shpenzimeve fikse për njësi produkti, që arrihet vetëm ndërmjet shkalles se
angazhimit gjegjësisht me realizimin e vëllimit me të madhe të prodhimtarisë.
Por , tregjet e vendit në përgjithësi janë të kufizuar ta absorbojnë vëllimin e
zmadhuar të prodhimtarisë, dhe vetëm me plasman në tregjet e jashtme shikohet
fitimi i vëllimit me të madhe prodhues. Kjo posaçërisht vlen për vendet e
vogla, të cilat ballafaqohen faktorë prodhues të kufizuar dhe fuqi absorbuese
të kufizuar në tregun e vendit janë të detyruara një pjese të madhe prej bruto
produktit vendore ta këmbejnë me vendet e jashtme dhe në të njëjtën kohe
tregtinë e jashtme ta llogaris si dege kryesore e zhvillimit ekonomik të tyre.
Pasuritë natyrore gjatë kohe llogariteshin si force
lëvizëse të zhvillimit ekonomik të një vendi. Por sot duke mos e nënçmuar rolin
e tyre në kushte të internacionalizimit të prodhimtarisë rendësi me të madhe
për zhvillimin fiton dijenia, për parimin tekniko-teknologjik , informatat etj.
Parakushtet bashkëkohore të zhvillimit detyrojnë investime të mëdha për arsim,
për hulumtime shkencore ,për marketing etj, qe mund të jenë racionale vetëm për
prodhimtari masovike dhe orientuar për eksport. Duke pasur parasysh se vetëm
vendet e zhvilluara mund të ndajnë mjete për investim në shkence dhe hulumtime
zhvillimore, subjektet e tyre në tregjet ndërkombëtare në përgjithësi paraqiten
si eksportues të shpikjeve tekniko-teknologjike, ndërsa subjektet ekonomike
prej vendeve në zhvillim paraqiten si importues të tyre. Tregtia e jashtme në
vendet e vogla në zhvillim përmes furnizimit me komponentë të ndryshëm të
imputeve prodhuese për prodhimtarinë vendore të cilat nuk janë të kapshme në
vend (lënda e pare, teknika dhe teknologjia etj ) jo vetëm qe u mundësojnë të
organizojnë prodhimtari vendore , por edhe në mënyre indirekte ndikojnë në
realizimin e përparimit qe është i arritur në prodhimtari në vendet e
zhvilluara. Kjo mundësohet sidomos me importimin e lendeve të para kualitative
, dhe gjysmë produkteve , me importin e pajisjeve bashkëkohore me çka zmadhohet
shkalla e automatizimit dhe mekanizimit të procesit të prodhimit, si dhe përmes
importit të të arriturave tekniko-teknologjike me qellim të modernizohet
procesi i prodhimit (licenca, patenta, know-how etj.).Modernizimi i proceseve
të prodhimit paraqet mundësi reale për përmirësimin e konkurrencës të
subjekteve vendore qe paraqet parakusht kryesore për plasmanin e produkteve të
gatshme në tregjet ndërkombëtare. Ndikimi në baze shikohet ndërmjet krijimit të
kushteve për prodhimtari masovike nga njëra anë por edhe ndërmjet mundësisë për
prodhimtari standarde të produkteve të gatshme me kualitet të lartë nga ana
tjetër. Vëllimi i zmadhuar i prodhimtarisë vendase d.m.th. Shfrytëzim me të
madh të resurseve prodhuese të vendit sidomos me angazhimin me të madhe të
kapaciteteve prodhuese dhe punësim me të madhe, gjegjësisht formohen kushte për
efektimin e përparësive që produktojnë
vëllimin ekonomik. Çmimi i prodhimit i ulët për njësi produkti nga ana e vet e
bene produktin me konkurrent në tregjet e huaja që pozitivisht ndikon në
plasmanin e suksesshëm, por edhe me realizimin e neto produktit me të madhe. Në
atë mënyre arrin deri të zmadhimi reali neto fitimit të subjekteve ekonomike si
dhe fitimin nacional të vendit. Përdorimi racional ekonomik gjegjësisht
investimi i neto fitimit të realizuar për qëllime prodhimi në mënyre plotësuese
dhe multiplikative pozitivisht ndikon rritjen ekonomike dhe në zhvillimin e
ekonomisë nacionale.
Me gjithë që zënshëm është promovuar dobia prej
tregtisë së jashtme, e njëjta mund të provokoj efekte të pa dëshirueshme në
rritjen ekonomike dhe zhvillimin e ekonomisë nacionale.
Subjektet vendase me paraqitjen në tregjet
ndërkombëtare , ballafaqohen me konkurrence të fortë e cila bazohet në çmime të
ultë dhe norma të larta për kualitet etj. Seleksionimi ekonomik i subjekteve në
tregjet ndërkombëtare është i pa mëshirshëm, gjegjësisht me të fuqishmit i
largojnë subjektet me pak konkurrues. Në kushte kur subjektet vendore janë
konkurrues inferior në raport me të huajit
( pa marre parasysh tregun e vendit ose tregjet e huaja ) vjen deri të
korrigjimi i dobive nga tregtia e jashtme gjegjësisht paraqiten efekte negative
në zhvillimin e ekonomisë nacionale. D.m.th. të larguar nga lufta konkurruese
subjektet vendore nuk kanë mundësi ti shesin produktet e tyre ose do ti shesin
me kushte relative të këqija të këmbimit, që në mënyre retroaktive ndikon në
zvogëlimin e prodhimtarisë vendase. Gjendja e këtillë do të rezultojë me
zvogëlimin e aktivitetit ekonomik të vendit, zvogëlimin e punësimit si dhe
ngecjen ose zvogëlimin e zhvillimit ekonomik.
ZAKONET DHE RREGULLAT TREGTARE NDËRKOMBËTARE.
Zakonet tregtare ndërkombëtare
janë "rregulla të pashkruara"
që përdoren në mardhënie afariste ndërmjet partnerëve në tregtinë e jashtme dhe
në mardhënie ekonomike ndërkombëtare, në përgjithësi. Zakonet tregtare, sikur
rregulla për rregullimin e mardhënieve të pjesëmarrësve në tregtinë e jashtme,
nuk janë të miratuara nga ana e pushtetit shtetëror ligjdhënës, institucione
juridike ose disa të tjera, por rrjedhin nga praktika shumëvjeçare e punës të
tregjeve ndërkombëtare, me sjellje stihike të qëndrueshme të njerëzve. Por, me
kalimin e kohës, ajo si dhe është modifikuar nëpërmjet formimit të kuptimeve te
caktuara për sjellje korrekte ose jo korekte të njerëzve në raste të njëjta
shoqërore. pastaj sjellja korrekte ka kaluar në shprehi dhe është pranuar moralisht,
në realitet i zakonshëm, sjellje normale, sjellje që llogariten të obligueshme.
Ashtu është krijuar vetëdija shoqërore se çdo sjellje ndryshe është në
kundërshtim me moralin e qeverisë në shoqëri. Në atë mënyrë, kah praktika
shumëvjeçare janë ndërtuar zakonet afariste të mira, të cilat në bazën e vet e
kanë moralin tregtar dhe afariste të pjesëmarrësve në tregti dhe në punime
afariste, në përgjithësi. Përveç tjerash, në zakonet tregtare marrin pjesë:
nderi, lojaliteti me konkurrencën, dhënia e të dhënave të vërteta për vete dhe
për pjesëmarrësit tjerë në këmbimet tregtare, respektimi i fjalës së dhënë, mos
tradhtimi i fshehtësive afariste të rëndësishme për interesat e partnerit,
realizimi i detyrave të marra nga kontrata etj. Norma e rëndomtë nderi është në
normat morale në përgjithësi, kurse në kuadër të zakoneve të mira afariste nga
ajo kuptohet se sjellja me të cilën secili nga partnerët afarist juridik jep të
dhënat e sakta për vete dhe për firmën e vet;
§ për llojin, sasinë,cilësitë
dhe kualiteti i mallit që është lëndë për shitblerje;
§ i respekton afatet e
marrëveshjes për dorëzim-porositje të mallit dhe të pagesës;
§ nuk e bëjnë në dyshim
partnerin e vet;
§ në tërësi e respekton fjalën e
dhënë dhe konsekuent përmbahet ndaj premtimeve që i ka dhënë etj.
Me zakonet tregtare rreptësishtë dënohet
praktika jo lojale e konkurrencës në tregun ndërkombëtar, si dhe lëndimi i
autoritetit të ndërmarrjes dhe vendi në fitimin me tregtinë e jashtme. Nga
konkurrenca jo lojale në tregun ndërkombëtar nënkuptohen në veçanti këta
aktivitete të subjektit e tregtisë së jashtme të caktuara; reklama jo lojale
kur nxjerrën publikisht; jo të vërteta për mallin ose shërbimet që punon
ndërmarrja e vet ose për ndonjë ndërmarrje tjetër, kurse për qëllim të gjejë
interes për vete; shenja të rrejshme për prejardhjen e mallit; nxjerrja e
informacioneve të rrejshme për ndërmarrjen e vet ose ndonjë ndërmarrje tjetër;
keqpërdorimi i shenjave mbrojtëse tregtare për ndërmarrjen e vet apo të huajën;
lëndimi apo shfrytëzimi i fshehtësive afariste dhe të ngjashme. Si lëndim i
autoritetit në punën e jashtme tregtare nënkuptohet secila sjellje në
kundërshtim me zakonet e mira afariste, e cila nxitë ose mund të nxisë lëndime
më të rënda të obligimeve të marrëveshjes. Në rast të mosrespektimit të normave
të lartpërmendura dhe zakoneve tjera, përdoren sanksionime të ndryshme;
përqeshje publike, bojkoti, shpallje publike e emrit dhe të firmës të atij që
sillet në kundërshtim me normat morale afariste, shpallje e ashtuquajtur
"lista të zeza"; dënimi nga ana e gjyqeve të nderit të komoreve dhe
asociacioneve të tjera afariste etj
RREGULLAT TREGTARE
NDËRKOMBËTARE.
Nga kjo nënkuptohen ato zakone
dhe rregulla tregtare ndërkombëtare, të cilat, në mënyrë përkatëse, janë
formuluar dhe oficijalizuar nga ana e organeve dhe institucioneve të
autorizuara, bursat, komoret tregtare dhe të zhvillimit ekonomik, organizatave
profesionale, bile edhe nga komora tregtare ndërkombëtare. Me rregullat
tregtare në mënyrë unitare rregullohen numri i madh problemesh praktike në
sferën e tregtisë së jashtme ose jepen shpjegime të termeve tregtare, për
veprat, të parimeve në zgjedhjen thelbësore të marrëdhënieve dhe kontesteve
(kundërshtimeve) të rëndësishme, jepen udhëzime të njëanshme për shpjegimin e
termeve profesionale gjatë punës me valuta, deviza ose gjatë përdorimit të
instrumenteve për pagesë jo të gatshme në pagesën e fitimit ndërkombëtar, gjatë
përdorimit të masave dhe sistemeve matëse etj. Me një fjalë, funksioni i
rregullave ndërkombëtare është që ta barazon dhe të bëhet e njëllojtë praktika
në marrëdhëniet afariste ndërkombëtare. Varësisht nga ajo kush e kodifikon dhe
çfarë është ndikimi i tyre dallojmë tregtare të përgjithshme dhe të veçanta.
Rregullat e përgjithshme tregtare i pranojnë dhe i shpallin asociacionet më të
gjëra të subjekteve të zhvillimi ekonomik, tregtarë ose oda tjera. Rregullta e
përgjithshme ndërkombëtare i miraton dhe i shpall oda tregtare ndërkombëtare në
Paris. Si më të rëndësishme vlen t'i cekim këta përmbledhje të rregullave të
përgjithshme ndërkombëtare:
Rregulla dhe zakone të njëllojta për punë me
akreditiv dokumentues të miratuara në vitin 1933, kurse të rishqyrtuara në
vitin 1963 dhe 1984. Me këta rregulla tërësisht rregullohet materia për pagesën
me akreditim; llojet dhe notifikimet akreditiv, obligime dhe përgjegjësi të
bankave dhe fletëdhënësve; dokumentet për prezentim (dokumente transportuese,
dokumente sigurimi, faktura tregtare etj); afati deri kur vlen akreditimi,
bartjen e akreditimeve dhe të ngjashme.
Rregulla të njëllojta për inkaso kanë hy në fuqi në
vitin 1958. Te këta rregulla janë përpunuar gjitha momentet e rregullës për
pagesë;
- obligimet dhe
përgjegjësit e bankave dhe fletëdhënësve;
- prezantimi i dokumenteve;
- pagesa dhe informimi
ndërmjet bankave dhe fletëdhënësve si dhe çështja e kamatës, harxhimet dhe
plotësimet të punëve inkaso.
Rregullat ndërkombëtare për komentimin e termeve
tregtare INCOTERMS (për këta
rregulla do të flasim më gjerësisht në tekstin e mëtutjeshëm).
Rregullore për pajtim dhe arbitrim. Në atë Rregullore
tërësisht është përpunuar rregulla e pajtimit dhe arbitrimi ndërmjet subjekteve
ku janë paraqitur probleme të caktuara gjatë këmbimit ndërkombëtar. Rregullën e
pajtimit e udhëheqë komisioni administrativ për pajtim kurse rregullën e
arbitrimit gjyqi arbitrues, të dy organet janë në odën tregtare ndërkombëtare
në Pariz.
Përveç të përgjithshmeve, ekzistojnë edhe rregulla
të veçanta tregtare. Ato janë shumica e rregullave të caktuara me shkresë
subjekteve veçmas specifike tregtare (bursa, aukcine). Në ato janë caktuar
rregulla të punës në tregje konkrete ndërkombëtare, sipas të cilave patjetër të
sillen subjektet e interesuara ekonomike-zhvillimore pjesëmarrës në ato tregje.
Rregullat bursore i përshkruajnë llojet e ndryshme
të bursave ndërkombëtare si tregu i jashtëm tregtar specifikë ku janë të
përmbajtur kushtet themelore për përfshirjen e atyre tregjeve. Çdo subjekt që
donë të bëj shitblerje në ndonjë bursë, duhet saktë dhe detalisht t'i njeh
gjithë "rregullat e lojës" të atij tregu. Përveç rregullimit të
veprimit në shitblerje; mënyra e lidhjes së punëve; normat dhe standardet në
pikëpamje të cilësive kuantitative dhe kualitative të mallit, në rregullat
bursore rregullohen edhe çështjet e mënyrës të zgjedhjes të kontesteve
eventuale etj. Me disa rregulla është përshkruar edhe forma e kontratave
shitblerëse (p.sh. shitblerja sipas "përfundimit standard"). Pranimi
dhe respektimi striktik i dispozitave të rregullave të veçanta nga ana e
pjesëmarrësve në ato tregje paraqet kusht për pjesëmarrje në transaksione
shitblerëse. Mosrespektimi i rregullave tregtare do të thotë mos mundësi për
tregti në treg të caktuar. Pasojat të mosrespektimit te rregullave janë të
ngjashme me ato të zakoneve tregtare. Mirëpo, rëndësia e tyre si burim specifik
i drejtësisë është më i madh, sepse me ato në mënyrë më konkrete rregullohen
dhe realizohen marrëdhënie konkrete në punën e jashtme tregtare. Zakonet dhe
rregullat tregtare ndërkombëtare, si dhe dispozitat e drejtësisë autonome dhe
ndërkombëtare në sferën e tregtisë së jashtme, janë bazë për rregullimin e
gjithë sjelljeve në forma të ndryshme në transaksionet ndërkombëtare, si dhe
për degëzimet e ë drejtave dhe obligimeve të partnerëve afarist në këmbimin
ndërkombëtarë.
RREGULLAT
INCOTERMS
Janë klauzola transportuese të
shprehura me shkurtesa (simbole) me fjali të caktuara (më shpesh anglisht) me të cilët në kontratën e shitblerjes
rregullohen çështjet themelore të ndërlidhura me caktimin e çastit, vendi dhe
mënyra e dorëzim-porositjes, si dhe çasti për kalim të rreziqeve dhe harxhimeve
në lidhje me mallin prej shitësit deri te blerësi. Në ato janë të përshkruara
të drejtat dhe obligimet minimale të shitësit dhe blerësit. Varësisht nga
nevojat dhe dëshirat e tyre, palët e marruar vesh mundet të dakordohen edhe për
obligime më të mëdha , në atë mënyrë që përveç të përcaktimit të klauzës sipas
INCOTERMS si bazë e përgjithshme e kontratës, mund të merren vesh edhe për
plotësime dhe ndryshime përkatëse. Klauzat transportuese INCOTERMS përbëhen
prej dy pjesëve. Pjesa e parë është shkurtesë e përbërë nga tri shkronja, që
kanë dalë nga shprehja atë dispozitave për klauzën transportuese
përkatëse. Për shembull shkurtesa
DAF...vjen nga fjalët angleze DELIVERED AT FRONTIER që do të thotë " e
porositur deri në kufi" ose "franko kufiri". Në pjesën e dytë
nga klauza transportuese shënohet vendi, në realitet dispozita e pjesës së
parë. Për shembull DAF kufiri Maqedonase-Grekë ose e porositur deri te kufiri
Maqedonase-Grekë. Unifikimi ndërkombëtarë i dispozitave të klauzave
transportuese mundëson mënyrë të kuptueshme, të lehtë dhe të veçantë që të
rregullohen të drejtat dhe obligimet reciproke të subjekteve, pa rregullimin e
përshkrimit të tyre në kontratën e shitblerjes. Para nënshkrimit të kontratës
për shitblerje e mjaftueshme është që partnerët ta caktojnë klauzën
transportuese që dëshirojnë të zbatohet, pa marrëveshje të veçantë për
elementet e saj, sepse çdo pjesëmarrës në praktikën e tregtisë së jashtme, përpara dhe saktë
përpiktë i njeh të drejtat dhe obligimet e veta që rrjedhin nga klauza e
caktuar transportuese. Në atë mënyrë, palët të marruar vesh, rëndësishëm e
shkurtojnë kohën dhe formalitetet gjatë nënshkrimit të kontratës shitblerëse.
Në INCOTERMS nga viti 1936 kanë qenë të përpunuara
11 klauza, të cilat në praktikën e atëhershme kanë qenë shpesh në përdorim,
kuptohet të rindërtuara me kuptimet e reja. Me zhvillimin ekonomik dhe
përparimin e praktikës të tregtisë së jashtme është paraqitur nevoja për
shpjegime të reja të klauzave transportuese. Në maj të vitit 1953, Oda tregtare
ndërkombëtare, në kongresin e saj në Vienë, ka dhënë shpjegime të reja për 9
klauza transportuese. Por edhe këta shpjegime janë reviduar në INCOTERMS në
vitin 1990dhe 2000, te të cilat, në mënyrë të veçantë janë përpunuar dispozitat
e 13 klauzave, të grumbulluara në katër grupe. Dispozitat në INCOTERMS janë përgjithësisht të pranuara në praktikën
e tregtisë së jashtme evropianë. Njëkohësisht dispozitat e tyre aplikohen edhe
në Republikën e Maqedonisë. Por, në tregtinë botërore ende nuk është arritur
deri te unifikimi i përgjithshëm i termeve tregtare. Për shembull në SHBA
aplikohen të ashtuquajturat "definicionet Amerikane për tregti të jashtme
" (Revised American Foreign Trade Definitions - RAFTD), të miratuara në
vitin 1941. Dispozitat e definicioneve Amerikane për tregti të jashtme,
dallohen nga dispozitat e klauzave të INCOTERMS-it, edhe pse disa prej tyre
mund të kenë të njëjtin emër. Për qëllim që të pengohen prezentivisht mos
marrëveshjet dhe problemet eventuale para realizimit të kontratave për shitblerje
në tregtinë e jashtme, patjetër duhet që ende gjatë nënshkrimit të tyre të
kujdeset cilat klauza transportuese janë të pranuara dhe po aplikohen në vendin
e partnerit. Sipas dispozitave të INCOTERMS, të gjitha trembëdhjetë klauza
transportuese janë të grumbulluara në katër grupe, edhe atë në E, F, C dhe D.
Klauzat E
Në
këtë grup marrin pjesë klauza të cilat sipas mallit i jepet në dispozicion
blerësit në hapësirë të shitësit ( salla
fabrike, depo dhe hapësirave tjera).
EXW – EX Works ... ( Fabrika Franko...) (të gjitha
llojet transportuese)
Sipas
klauzave Fabrika Franko ..., e
vetmja përgjegjësi e shitësit është ta vendos mallin në dispozicion të blerësit
në ndërmarrjen e vet dhe njëkohësisht ta informon blerësin. Shitësi nuk ka
përgjegjësi për ngarkim të mallit në automjetin të dërguar nga blerësi, përveç
nëse janë marr vesh ndryshe. Blerësi i bartë të gjitha shpenzimet dhe rreziqet
në lidhje me transportimin e mallit prej fabrikës deri te destinacioni i duhur,
si dhe shpenzimet për eksportimet doganore. Nëse blerësi, direkt apo indirekt,
nuk mund t'i kryej formalitetet eksportuese, atëherë shërbehet dispozita FCA.
Te kjo klauzë obligimet e shitësit janë minimale.
Kjo
klauzë mund ti ketë edhe mënyrat e veta:
EXW e ngarkuar me... Nëse blerësi mënyrën e
formulon precizë, atëherë shpenzimet për ngarkim dhe renditje i bartë shitësi;
EXW e doganuar për eksport dhe e ngarkuar në... që
do të thotë se shpenzimet doganore për eksport dhe shpenzimet edhe rreziqet për
ngarkim i bartë shitësi;
EXW e doganuar për eksport... që do të thotë se
shpenzimet për doganim eksporti i bartë shitësi; etj.
Klauzat
F
Dispozita
themelore, në realitet specifikimi i grupeve të klauzave F është se shitësi e
ka për borxh mallin ta dorëzoj deri te mjeti transportues që e ka caktuar
shitësi. Këta klauza për frankim bëjnë pjesë në rangun " kontrata për
përcjellje". Shpenzimet për transport dhe sigurimet, si dhe të gjitha
rreziqet, kalojnë prej shitësit te blerësi në çastin e dorëzimit të mallit
transportuesit ose shpedituesi i autorizuar. Në rast të mbushjes të kamionit,
vagonit apo kontejnerit, shitësi e ngarkon, kurse blerësi e shkarkon mallin,
kurse secili i bartë shpenzimet dhe rreziqet e veta. Doganimi i eksportit e
bartë shitësi. Blerësi i bartë shpenzimet e sigurimit të lejes për eksportim
ose leje tjetër, bën të gjitha formalitetet e tjera doganore importuese dhe me
nevojë, të gjitha formalitetet për tranzitim të mallit në vende tjera, në
realitet i bartë të gjithë shpenzimet për atë esencë.
FAS - Free Alongside Ship... (Franko deri te skaji
i anijes...) (transportet përtejdetase)
Obligimet e shitësit janë të kryera kur malli është
vendosur afër anijes te limani ose pak më larg. Nga ai çast të gjitha shpenzimet dhe rreziqet
kalojnë mbi blerësin. Blerësi përveç doganës importuese, ka dallim nga FOB, bën
edhe doganim importues. Blerësi siguron anijen si dhe i paguan shpenzimet të
transportit dhe sigurimit.
FOB – Free On Board…(Franko anije…) (transport
përtejdetarë)
Shitësi e ngarkon mallin në anije e siguruar nga ana e blerësit.
Shpenzimet e transportit përtejdetarë dhe sigurimet i bartë blerësi. Çasti
kalimit të shpenzimeve dhe rreziqeve është moment i kalimit të mallit mbi
gardhin e anijes. Shitësi e bën doganimin e eksportit, kurse blerësi atë të
importit, do të thotë bëjnë pagesën e shpenzimeve përkatëse. Kjo klauzë ka
mënyrat e veta. Më të shpeshta janë:
FOB e
ngarkuar (e ndërlikuar). Shitësi i bartë gjitha shpenzimet për ngarkim (dhe
renditje) të mallit në anije te limani për ngarkim. Kjo klauzë më së tepërmi
zbatohet në vendet lindore para blerjes. Kujdes të veçantë duhet të vihet re te
ngarkesat që nuk mund të ndahen te të cilat mund të paraqitet problem në
përfshirje të hapësirës më të madhe, do të thotë shpenzimet rëndësisht të
rriten.
FOB
amerikane. Në SHBA ekzistojnë 6 interpretime të ndryshme të FOB sipas “klauzave
Amerikane për tregti të jashtme “ nga viti 1941. Nga dallimet në lartësi të
shpenzimeve për transport dhe sigurim varësisht mënyra e zgjedhur dhe qartë të
ceket a bëhet fjalë për FOB amerikanë apo për FOB sipas INCOTERMS dhe për
variante është fjala.
i.
Masat për mbrojtjen e
konkurrencës jo lojale në plan ndërkombëtar prej konvencionit të Hagës në vitin
1911.
iii.
Shërbimi në fjalë angleze është përshkak se
Anglia(Britania e Madhe), gjatë kohë ka qenë më e zhvilluar me industri, tregti
dhe fuqi përtejdetare në botë, prandaj klauzat transportuese më së tepërmi janë
formuluar në gjuhën angleze.
iv.
RAFTD janë miratuar nga ana e Komitetit
koordinativ, ku kanë qenë anëtarë përfaqësuesit e Odës tregtare të SHBA-ve,
Këshilli nacional të importuesve amerikan dhe Këshilli nacional për tregti të
jashtme.
v.
Bëhet fjalë për limane të cekëta ose për rrethana
të veçanta ku anija nuk mundet të vijë afër limanit. Në atë rast, blerësi merr
qira objekte më të vogla lundruese, më së tepërmi të ashtuquajtur “maoni” që të
mund ta bartë mallin deri te anija.
Klauzola C
Në këtë grup numërohen klauozola me rregulla sipas
së cilave shitësi është i obliguar të bëjë marrëveshje për udhëtimin ose
pronësi dhe sigurim për mallin, por pa marrjen e rrezikut nga harxhimet shtesë,
që mund të paraqiten në raste të ndryshme, në momentin kur malli është i
ngarkuar dhe i porositur. Klauzolat C në thelb janë të njëjta sikur klauzolat
F, ndërsa edhe ato janë “ marrëveshje për dërgesa” të mallit, për shkak se
shitësi i plotëson rregullat sipas marrëveshjes në vendin ku bëhet ngarkesa.
CFR = Cost and Freight (Çmimi dhe pagesa e
transportit)
Shitësi është i obliguar të sigurojë anije dhe ti
paguaj harxhimet e transportit deri në përfaqësinë e caktuar. Të gjitha
harxhimet dhe rreziqet kalojnë nga shitëse tek blerësi, pasi që malli kalon
rrethojën e anijes ( gjithashtu edhe tek FOB). Ndërsa, shitësi është i obliguar
të paguajë transportin dhe harxhimet për ngarkim dhe shkarkim, që është i
nevojshëm për përgatitjen e mallit deri tek përfaqësia e caktuar, por rreziqet
nga humbja, gjegjësisht dëmtimi i mallit, dhe çdo rritje e harxhimeve nga
rrethanat e ndryshme që mund të pësojnë pas momentit të dërgimit të mallimit,
kalojnë nga përgjegjësia e shitësit tek blerësi, pasi që malli të kalojnë
rrethojën e anijes në përfaqësinë e caktuar. Shitësi i mbulon harxhimet për
doganimin e eksportit.
CIF
- Çmimi, Sigurimi, dhe transporti
(transporti detar)
Obligimet në të dyja anët janë të njëjta sikur tek
CFR, për dallim se në këtë klauzolë shitësi i paguan edhe harxhimet për sigurim
nga rreziqet e transportit. Përmbajtja me e vogël e sigurimit (vlera më e vogël e sigurimit nga havaria e veçantë është
10% vlerës së mallit). Por, kalimi i
rreziqeve nga shitësi tek blerësi bëhen në momentin e kalimit të mallit nga
rrethoja e anijes ( njësojë sikur tek FOB dhe CFR). Shitësi mbulon harxhimet
për doganimin e eksportit. Kjo bëhet përshkak se shitësi e zgjedhë kompaninë e
sigurimeve nëpërmjet të cilës bën sigurimin e mallit nga rreziqet e
transportit, ndërsa të gjitha harxhimet e tjera dhe rreziqet shkojnë në llogari
të blerësit, në praktikë mund të paraqiten mosmarrëveshje të caktuara rreth asaj
se a është zgjedhur kompani e sigurimeve që është me renome dhe solide. (per ate arsyje eshte edhe
qellimi i kësaj klauzule sipas se ciles sigurimi i posaqem i ndonje havarie te
veqant duhet te jete 10% me i madh se vlera e mallit ).
Edhe kjo klauzolë ka variantet e saja. Ato janë CIF
e shkarkuar dhe CIF+ sigurimi, rreziqe ushtarake.
CIF e shkarktuar. Të gjitha harxhimet e shkarkimit
në përfaqësinë e caktuar shkojnë në llogari të shitësit, përveç harxhimeve të
sigurimit nga rreziqet gjatë shkarkimit të mallit. Kjo klauzolë është e
rrezikshme për shitësin, për shkak se mund të dalin harxhime shtesë varësisht
nga kapaciteti teknik i përfaqësisë.
CIF+ sigurimi, rreziqet ushtarake. Përveç sigurimit
të zakonshëm ( nga havaria e veçantë 110 për qind nga vlera e mallit ), shitësi
mban llogari edhe për harxhimet për sigurim nga lufta, grevat, trazirat, dhe
paqëndrueshmërinë qytetare dhe ngjarje të tjera. Mirë është që shitësi ti
përfshijë këto harxhime në çmimin e shitjes së mallit, në të gjitha raste kur
nuk përjashtohet mundësia për zhvillimin e këtyre llojeve të rreziqeve,
gjegjësisht në rastet kur bëhet fjalë për dërgimin e mallit në vendet apo
rajonet e ashtuquajtura më rreziqe të larta.
CPT - Carriage Paid To... (transporti
i paguar gjer tek...) (te gjitha llojet e transportit)
Shitësi sigurinë transporti dhe i paguan harxhimet
e transportit deri në destinacionin e caktuar. Harxhimet e sigurimit,
gjithashtu edhe të gjitha mundësitë e tjera të rritjes eventuale të harxhimeve
të transportit gjatë periudhës së transportit kalojnë nga shitësi tek blerësi
në momentin e dorëzimit të mallit tek transportues i parë, çka do të thotë se në këtë rast
harxhimet nuk shkojnë në llogari të shitësit. Të gjitha obligimet e tjera për
ngarkim, shkarkim dhe doganim të mallit janë të njëjta sikur në klauzolën FCA.
CIP - Carriage and Insurance Paid To... (transporti dhe sigurimi te paguar gjet tek...) (te gjitha
llojet e transportit)
Gjithçka është njëjtë sikur tek CPT, përveç se
shitësi ka obligime për të paguar sigurimin e rreziqeve të transportit,
gjegjësisht shitësi bën marrëveshje dhe paguan premitë për sigurimin e
ngarkesës nga rreziqet, ose në rastet kur mallim dëmtohet gjatë kohës së
bartjes. Blerësi dhe shitësi merren vesh për nivelin e sigurimit. Shitësi
siguron transport, i paguan harxhimet e transportit dhe sigurimit, dhe
harxhimet e doganimit të eksportuar.
Klauzola D
Karakteristikë bazë e klauzolës së këtij grupi
është rregulla që shitësi të mbaj llogari për të gjitha harxhimet dhe rreziqet
që janë të lidhura me dërgesën e mallit në vendet e caktuara. Rregullat e
klauzolës nga grupi D përcaktojnë “marrëveshje për dërgesat” e mallit.
Klauzolat në këtë grup ndahet në dy kategori të veçanta varësisht nga ajo se në
çilën llogari bën pjesë doganimi i eksportit. Në kategorinë e parë bëjnë pjesë
klauzolat sipas së cilave shitësi është i obliguar të kërkojë mallë të doganuar – të eksportuar. Këto janë
klauzolat DEQ dhe DDP. Në kategorinë e dytë bëjnë pjesë klauzolat sipas së
cilave shitësi nuk është i obliguar të bëj doganimin e mallit të eksportuar.
Këto janë klauzolat DAF, DES dhe DDU.
DAF - Delivered At Frontier... (Dërgesa deri në
kufi) (transporti toksor)
Kalimi i harxhimeve dhe rreziqeve nga shitësi tek
blerësi realizohet në momentin e arritjes së mallit në vendkalimin kufitar.
Shitësi i paguan harxhimet e transportit dhe sigurimit deri në kufi ( pikën e
caktuar të kufirit dhe të doganës ). Shprehja “kufi”, duhet në mënyrë precize
të definohet, për shkak se mund të jetë çfarëdo vendkalimi kufitar, duke
përfshirë edhe kufirin e vendin nga bëhet importi. Pjesëmarrësit në shitëblerje
mund të merren vesh për harxhimet e sigurimit gjatë kohës së transportit ti
paguajë vetëm njëra palë. Formalitetet e importit shkojnë në llogari të
shitësit, ndërsa doganimi i eksportit dhe pagesave të tjera shkojnë në llogari
të blerësit.
DES - Delivered Ex Ship... ( E porositur nga anija)
Shitësi siguron anije dhe i paguan harxhimet e
transportit dhe sigurimit. Ai e ka plotësuar detyrimin e tij për dërgesën kur
mallin e eksportuar dhe të pa doganuar e vë në dispozicion të blerësit, në
anijen në përfaqësinë e caktua, në ditën e caktuar ose afatin e caktuar (në mënyr që mundëson zbarkimin e saj prej anijes me mjete
te përshtatshme për llojin e mallit. Njëkohësisht, ai është momenti i kalimit te
hargjimeve dhe rreziqeve prej shitesit tek blersi).
DEQ - Delivered Ex Quay (Duty Paid) ... (E
porositur franko deri në breg – e doganuar)
Sipas të vendimit bazë, shitësi është i obliguar të
sigurojë anije ose hapësirë të anijes, të bëjë gati mallin deri tek përfaqësia
e caktuar, të bëj shkarkimin në cepin e caktuar dhe të bëjë doganimin. Kjo do
të thotë se formalitetet e doganimit, doganimin e eksportit dhe pagesat e tjera
bien në llogari të shitësit. Kalimi i harxhimeve dhe rreziqeve bëhet në momentin
e vendosjes së mallit në dispozicion të blerësit në cepin e përfaqësisë së
caktuar. Kjo klauzolë ka variantet e saja, për të cilat palltë veç e veç mund
të arrin marrëveshje:
DEQ pagesa eksporti në llogari të blerësit. Dogana
dhe pagesat e tjera të eksportit janë në llogari në blerësit dhe jo të
shitësit. Ky opsion është më i përshtatshëm për blerësin nga sektori publik,
për shkak se nuk janë të obliguar të paguajnë doganë.
DEQ pa tatim të fitimit dhe pagesa të tjera të
eksportit. Në këtë variant, shitësi paguan doganën e eksportit, por është i
liruar nga obligimi për të paguar tatimin e fitimit dhe pagesat e tjera të
eksportit. Ato janë në llogari të blerësit.
DDU - Delivered Duty Unpaid ... (E porositur, por e
pa doganuar )
Të gjitha harxhimet dhe rreziqet janë në llogari të
shitësit deri në vendin e caktuar të dërgimit të mallit tek blerësi, me Ç`rast
doganimi dhe të gjitha harxhimet e tjera të eksportit janë në llogari në
blerësit. Kjo klauzolë është më e preferueshme dhe më e përshtatshme çdoherë kur
doganimi i eksportit nuk paraqet problem, si për shembull në kuadër të
Bashkimit Evropian. Edhe kjo klauzolë ka variantet e saja.
DDU tatimi i paguar i fitimit. Edhe sipas kësaj
variante shitësi nuk paguan doganën e eksportit, por vetëm e bën pagesën e tatimit
të fitimit gjatë eksportit të mallit.
DDP Delivered Duty Paid ... ( E dërguar dhe e
doganuar )
Shitësi mban llogari për të gjitha harxhimet dhe
rreziqet, si dhe për harxhimet e doganimit të eksportit në vendin e blerësit,
përveç kësaj edhe për doganimin dhe harxhimet e tjera. Momenti i kalimit të harxhimeve dhe rreziqeve
bëhet në momentin kur malli është i eksportua doganohet dhe vihet në
dispozicion të blerësit. Kjo klauzolë paraqet obligim maksimal për shitësin.
Variante të kësaj klauzole mund të jenë:
DDP pa shkarkim. Sipas kësaj variante, harxhimet e
shkarkimit nga kamioni, vagoni apo aeroplani shkojnë në llogari të blerësit.
Shitësi duhet të jetë i kujdesshëm nëse e dinë se blerësi me harxhimet minimale
mund të bëj shkarkimin.
DDP pa tatim të fitimit. Sipas kësaj variante,
tatimi i fitimit është në llogari të blerësit, dhe jo në llogari të shitësit.
Kuptohet se doganimi dhe pagesat e tjera të eksportit janë në llogari të
shitësit.
Incoterms sipas grupeve
Grupet
|
Shenja
|
Emertimi
|
Lloji
i transportit
|
Momenti I dergese
MN: me nisjen e mallit
MA: me arritjen e mallit
|
Е
Nisja
|
EXW...
|
Еxh
Njorks
Fabrika
Franko
|
Te
gjitha llojet
|
MN
|
F
Transporti
kryesor nuk eshte paguar
|
FCA...
FAS...
FOB...
|
Free-carrier
Transportues
franko
Free
Alongside Ship
Franko deri te porti i anijes
Free
On Board
Anija
Franko
|
Te
gjitha llojet
Detar
Detar
|
MN
MN
MN
|
C
Transporti
kryesor I paguar
|
CFR...
CIF...
CPT...
CIP...
|
Cost
and Freight
Cmimi
me bartje
Cost,
Insurance, Freight
Cmimi,
sigurimi, bartja
Carriage
Paid To
Bartja e paguar deri
Carriage Insurance Paid
Вarja dhe sigurimi te paguara deri…
|
Detar
Detar
Te gjitha llojet
Te gjitha llojet
|
MN
MN
MN
MN
|
D
Arritja
|
DAF...
DES...
DEQ...
DDU
DDP...
|
Delivered At Frontier
E derguar deri ne kufi
Delivered
Ex Ship
E
derguar anije Franko
Delivered
ex Luax
E
dërguar franko kej
Delivered
Duts Unpaid
E
dërguar e padogonuar
Delivered
Duts Paid
E
dërguar dhe e doganuar
|
Tokesor
Detare
Detare
Të
gjitha llojet
Të
gjitha llojet
|
-
MA
MA
MA
MN
|
Klauzola me variante
INCOTERMS
|
Variantet
|
Pasojat
|
Vlerësimi
|
FOB
|
FOB
e
ngarkuar
(e
renditur)
|
Shitësi
I bart të gjitha shpenzimet e ngarkimit dhe renditjen e mallit në anije në
portin e ngarkimit
|
Shum
shfrytëzohet në vendet lindore gjat blerjes.
|
CIF
...
|
CIF
E
shkarkuar
|
Të
gjitha shpenzimet e shkarkimit në portin e caktuar në kurriz të shitësist, përveq shpenzimeve të sigurimit
|
E
rrezikshme për shitësin. Shpenzime shtes të
mundëshme varësisht nga përgaditja teknike e portit.
|
CIF
...
|
CIF + sigurimin,rreziqet e luftës
|
Përveq
sigurimit, shitësi I bart edhe
shpenzimet e sigurimit nga lufta,grevat etj.
|
Mirë
është që shitësi ti përfshijë shpenzimet e tilla eventuale në çmim.
|
DEQ
...
|
DEQ + tatimet importuese në shpin të
blersit
|
Dogana
dhe tatimet tjera importuese në kurriz të blerësit, e jo në kurriz të
shitësit.
|
Opciopn
I dëshirueshëm për blerësit e sektorit publik (zakonisht nuk paguajnë dogana).
|
DEQ...
|
DEQ pa tatim në qarkullim dhe tatime
importuese
|
Tatimi
në qarkullim dhe të gjitha tatimet tjera në kurriz të blerësit.
|
Kujdes!shitësi
I paguan tatimet importuese dhe shpenzimet e doganave importuese, në qoftëse më parë nuk është e
definuar ndryshe.
|
EXW
|
EXW
e ngarkuar në..
|
Shpenzimit
e ngarkimit dhe renditjes janë në kurriz te shitësit.
|
Blerësi,
këtë variantë duhet ta formulojë në mënyrë precize.
|
DDP
|
DDP
pa shkarkim
|
Sipas
kësaj variante shpenzimet e shkarkimit nga kamioni, vagoni apo airoplani,
janë në kurriz të blerësit.
|
Shitësi
duhet të ketë kujdes nëse e dinë që blerësi me shpenzime minimale mund ta
kryejë shkarkimin.
|
FOB
|
FOB
amerikane
|
Në
SHBA, sipas “klauzualave të tregtisë së jashtme amerikane” të vitit 1941, ekzistojnë 6 interpretime të FOB.
|
Klauzulë
e rrezikshme.duhet të përcaktohet saktësisht se a bëhet fjalë për FOB
amerikan apo FOBsipas INCOTERMS.
|
4.
BURIMET E TË DREJTËS BIZNESORE NDËRKOMBËTARE
1
. Kuptimi
Burimet formale të së
drejtës biznesore ndërkombëtare janë;
I.
Kontratat ndërkombëtare (traktatet,
konventat, protokollet, etj,) dhe doket (zakonet);
II.
E drejta e brendshme private dhe
publike e vendit të caktuar; dhe
III.
Rregullat (parimet) e formuluara në
bazë të dëshirës (vullnetit) autonom të cilat e përbëjnë të drejtën
ndërkombëtare ekonomike autonome.
Gjithmonë është
shtruar pyetja se a ekziston edhe e drejta transnacionale e pavarur e
tregtarëve (lex mercatoria) si burim
formal i së drejtës ndërkombëtare biznesore. Çështja ka të bën me atë se a do
ta pranoj gjykata e rregullt veprimin e vendimit të arbitrazhit të marr në bazë
të lex mercatoria. Deri vonë në disa legjislacione gjykatat e rregullta e kanë
pranuar veprimin e vendimit të tillë kështu që në ato sistemi lex mercatoria
është burim formal i së drejtës ndërkombëtare ekonomike. Në shumicën e
legjislacioneve kjo nuk ndodhë. Atje rregullat e lex mercatorit aplikohen si tradita
biznsore ose si pjesë e së drejtës ndërkombëtare ekonomike e autonome. Burimet
formale të konventave ndërkombëtare ekonomike duhet dalluar nga kuptimi i së
drejtës së njëllojshme të unifikuar e cila shfaqet në secilën nga këto burime.
A. Kontrata ndërkombëtare dhe doket
(zakoni) ndërkombëtare.
1. Kuptimi
Kontratat
ndërkombëtare të lidhura në mes shteteve sipas
rregullave të së drejtës ndërkombëtare publike janë burime të së drejtës
biznesore ndërkombëtare. Kontratat ndërkombëtare ekskluzivisht janë ato
kontrata të cilat janë lidhë në formë të shkruar në mes shtetesh dhe për të
cilat është kompetente e drejta ndërkombëtare. Kontratat ndërkombëtare dy
paleshe dhe shumë paleshe rregullojnë fusha të ndryshme të së drejtës biznesore
ndërkombëtare, p.sh. liberalizimin e tregtisë në mes shteteve (marrëveshjet
gjeneralë mbi doganat dhe tregtinë, kontratat e ndryshme dypalëshe mbi tretmanin e investimeve të huaja, kontrata
mbi fondin monetar ndërkombëtar), marrëdhëniet juridike - materiale të shitjes ndërkombëtare të mallit
(Konventa e KB mbi shitjen ndërkombëtare të mallit në literaturën juridike e
njohur si kontrata e Vjenës); ose raporti në mes gjykatave të rregullta dhe
kontratës së arbitrazhit (Konventa e Nju Jorkut
mbi njohjen dhe zbatimin e vendimeve të arbitrazhit të jashtëm nga viti 1958).
Pas lidhjes së kontratës
ndërkombëtare shteti nuk mund të thirret (mbështetet) në sovranitetin e vet ose
në rregullat e së drejtës së brendshme (interne) e me këtë ta revokojë
(tërheqë) pëlqimin e vetë për kontratën e lidhur. Rregulla e më sipërme është
parim i përgjithshëm juridik dhe konkretizim i parimit ,,pacta sunt servanda”, sipas nenit 46 të Konventës
së Vjenës mbi të drejtën kontraktuese pas lidhjes së kontratës ndërkombëtare,
shteti nuk mund të thirret në ato se pëlqimi për lidhjen e kontratës
ndërkombëtare është dhënë në kundërshtim me rregullat e së drejtës interne e
cila i rregullon autorizimet për lidhjen e kontratave me përjashtim nëse është
fjala për shkelje të qenësishme të rregullave të së drejtës interne. Shkelje
konsiderohet evidente nëse objektivisht do të ishte e dukshme për cilin do
shtet i cili do të vepronte konform me praktikën e rregullt për atë çështje.
Parimet themelore të
konventave ndërkombëtare publike i
aplikojnë arbitrazhet tregtare ndërkombëtare të cilat i zgjedhin kontestet e së
drejtës private.
Përveç kontratave
ndërkombëtare doket ndërkombëtare janë, po ashtu, burime të së drejtës
ndërkombëtare ekonomike. Kështu, ,,e drejta e shtetit që ta bën eksproprimin,
në të vërtet është doke ndërkombëtare. Po ashtu, Konventa e cituar e Vjenës mbi
të drejtën kontraktuese e vitit 1969 paraqet kodifikim të së drejtës
ndërkombëtare dokeve publike dhe parimet
e saj (pacta sunt servanada, ndërgjegje dhe ndershmëri, rendi ndërkombëtar
publik etj.) aplikohen në kontrata ndërkombëtare tregtare në të cilat shteti
është njëra ndër palët kontraktuese.
2.
STANDARDET NDËRKOMBËTRAE
a)
Kuptimi
Në tregtinë
ndërkombëtare aplikohen standarde të sjelljes në mes shteteve, përveç
standardit të trajtimit (tretmanit) minimal vetëm kur janë të parapara në
kontrata ndërkombëtare që i kanë lidhë
shtetet. Me rastin e shqyrtimit se a është proceduar në harmoni me
standardin duhet aplikuar parimi themelor i së drejtës ndërkombëtare
kontraktuese pacta sant seranada (dispozitat e kontratës janë të obligueshme
për palët dhe duhet të plotësohen me besim të mirë) dhe rregullat e
interpretimit të kontratave ndërkombëtare. Përveç në rastet kur nuk është
paraparë ndryshe me kontratë ndërkombëtare. Në standarde të sjelljes në mes
shteteve kontraktuese do të aplikohen rregullat e interpretimit të kontratave.
Ne atë rast duhet pasur kujdes për praktikën e më vonshme të plotësimit të
kontratës ngase vetë praktika paraqet pëlqimin e palëve kontraktuese për
implementimin e tyre. Ky rregull paraqet aplikimin e parimit të ndalimit të
qëndrimit kundërthënës në aplikimin e dispozitave të kontratës. (venire contra
factim proprium)
F Standardi minimal
Standardi minimal
është norma minimale (më e vogël) sipas të cilës duhet të sillen të gjitha
shtetet në mënyrë që të mund të marrin pjesë në marrëdhëniet ekonomike
ndërkombëtare. Për dallim nga standardet tjerë të sjelljes i cili e obligon
shtetin nuk është e paraparë në kontratë ndërkombëtare. Standardi minimal
(tretmani) paraqet standardin ndërkombëtar civilizues që obligon çdo shtet si
burim i së drejtës ndërkombëtare. Këto janë parime të përgjithshme të pranuara
nga kombet e civilizuara me neni 38.1 c të Statusit të Gjykatës Ndërkombëtare
të Drejtësisë. Të drejtat që rrjedhin nga ky standard janë të drejta të
shprehura në Deklaratën Universale mbi të Drejtat e Njeriut e të cilat janë me
ndikim në tregtinë ndërkombëtare. Praktika bashkëkohore kontraktuese gjithnjë e
më shumë e thekson nevojën e harmonizimit të transmetimit të shteteve vetanake
dhe te të huajve. Edhe pse në shtetin vetanak (të vendit) nuk aplikohet
tretmani minimal, standardi minimal duhet të aplikohet në të gjitha rastet te
të huajt.
Standardi i trajtimit
të drejtë është i lidhur me standardin minimal. Sipas tij shtetet i aplikojnë
ligjet e veta ndaj të gjithë njerëzve në mënyrë të drejtë, të kuptueshme dhe të
barabartë. Ka mendime që shteti duhet të aplikoj tretmanin e drejtë jo vetëm në
individ por edhe në shtete tjera (vendet në zhvillim) të cilat kanë të drejtë
të kërkojnë trajtim të drejtë nga shtetet e ndryshme. Pa principin e drejtësisë
nuk ekziston barazia në mes shteteve, ngase bashkësinë hoteliere e përbëjnë
vendet me nivele të ndryshme zhvillimi. Rendin e ri ekonomik ndërkombëtar do të
duhej ta zhvillojnë KB dhe Organizatat Ndërkombëtare. Shtetet duhet të veprojnë
në harmoni me parimin e drejtshmërisë. Që
do të thotë se zhvillimi duhet të shërben balancë e drejtë mes
interesave kundërshtare, në veçanti të interesave të shteteve të zhvilluara dhe
atyre në zhvillim. Parimi është element integral i rregullave plotësuese të
interpretimit të cilat i zbatojnë
gjykatat ndërkombëtare dhe mund të aplikohet në mënyrë që të plotësohet e
drejta.
Kuptimi i
transmetimit minimal në raportet në mes shteteve është verifikuar në praktikën
e arbitrazhit ndërkombëtar. Në një rast tribunali i arbitrazhit ka vërtetuar se
në mungesë të cilitdo qoftë standardë të sjelljes në mes shteteve të aplikohet
standardi i sjelljes minimale si burim i së drejtës.
F Standardi i kombit më të favorizuar
Kuptimi
Standardi i favorit
më të madhe është dispozitë në kontratën ndërkombëtare sipas së cilës një shtet
obligohet ndaj shtetit tjetër që t’i jap tretmanin e kombit më të favorizuar në
sferën e marrëdhënieve të ndërsjellat që janë paraparë me atë kontratë.
Tretmani i kombit më të favorizuar ka të bën me prerogativa (konsecione) ose
privilegje të cilat shteti i ka dhënë për njerëz, mall ose shërbime që kanë
origjinë nga një vend i tretë. Kontraktimi i kombit më të priveligjuar,
prerogativat e njëjta dhe privilegjet që
iu janë dhënë vendeve të treta do të vlejnë për palën tjetër kontraktuese.
Sipas kësaj klauzole, shteti shfrytëzues merr të drejtën sipas tretmanit të
kombit më të favorizuar vetëm nëse shteti dhënës u ofron shteteve të treta
tretman i cili është në lëndën (sfera e marrëdhënieve). Dhe anasjelltas dhe
përkundër asaj që ekziston klauzura e kombit më të favorizuar ajo nuk i jep
asfare prerogativash dhe privilegjesh shtetit shfrytëzues nëse këto prerogativa
dhe privilegje nuk i janë dhënë shtetit të tretë konkretisht.
Klauzola e kombit më
të favorizuar mundëson që dispozitat ekzistuese të ndryshohen në mënyrë
kontituele (përshtatja, fleksibiliteti). Çdo sjellje (prerogativë ose
privilegj) ndaj shtetit të tetë, e
obligon shtetin kontraktues i cili ia ka dhënë statusin e të favorizuarit më të madh vendit të caktuar. Kur është fjala
për distancën (ose qarkun) e klauzolës së favorit më të madh në rend të parë
mendohet në fushën e doganave. Klauzola e kombit më të favorizuar që nuk do të
thotë se tretmani i shtetit tjetër kontraktues e favorit më të madh është më i
miri gjegjësisht më favorizues se tretmani i vendit (shtetit) të tretë.
ü Llojet
Në doktrinën juridike
bëhet ndarja e klauzolave të kombit më të favorizuar; sipas asaj se a i japin
shtetet njëra tjetrës statusin e kombit më të favorizuar në të një anshme dhe
reciprokisht sipas asaj se a është lidhur klauzola e kombit më të favorizuar me
kushte apo jo të kushtëzuara dhe pakushtëzuara andaj edhe a është me
kohëzgjatje të kufizuar (e përkohshme) ose e përhershme në aspektin kohor
Klauzola reciproke e
kombit më të favorizuar ka domethënie që shteti i jep shtetit tjetër statusin e
kombit më të favorizuar pasi të ketë marrë nga shteti tjetër statusin e kombit
më të favorizuar.
Efektet e klauzolës
së kombit më të favorizuar mund të janë objekt kushtesh ose kompensimesh. Nëse
nuk ka të tillë (kushte) atëherë shteti shfrytëzues merr të drejtën e tretmanit
të kombit më të favorizuar pa obligim që të bën çfarëdo kompensimi shtetit
dhënës.
Klauzola e kombit më
të favorizuar sipas rregullit është e paraparë në kontratën e caktuar
ndërkombëtare dhe sipas vetive të saj është reciproke (qe të dy palët
kontraktuese i japin njëra tjetrës cilësinë e kombit më të favorizuar) dhe e
parevokueshme (pala kontraktues e të cilës i është dhënë statusi i kombit më të
favorizuar automatikisht është e autorizuar për të njëjtat preferenca të cilat
i janë dhënë shtetit të tretë) klauzolat e kombit më të favorizuar janë të
formuluara në kontratat dy paleshe të cilat i kanë lidhë shtetet. Kontrata
shumë paleshe e cila paraqet klauzolën e kombit më të favorizuar është
marrëveshje e përgjithshme mbi doganat dhe tregtinë (GATT 1947)
ü Përjashtimet
Klauzola e kombit më
të favorizuar nuk aplikohet në; unionet doganore, zonat e tregtisë së lirë dhe
sipas dispozitave të marrëveshjes së përgjithshme mbi doganën dhe tregtinë
(GATT) në vendet në zhvillim, kur ekziston mundësia që shtetet kontraktuese e
përjashtojnë aplikimin e rregullave të GATT – i ( e në këtë edhe klauzola e
favorizimit më të madh) në mënyrë që të mbrohen
interesa të caktuara të shtetit të cilin nuk e lidhin matej obligimet e
dhënies së statusit të kombit më të favorizuar. Në këtë rast fjala është për
rregullat e GATT – it dhe dispozitën e
kontratës ndërkombëtare kështu që me përjashtim nuk shkelet rregulli gjenial i
kontratës ndërkombëtare e drejt kjo sipas së cilës shteti nuk mund të thirret
në të drejtën e vet interne në mënyrë që ta arsyetojnë mos përmbushjen e
kontratës ndërkombëtare.
F Tretmani i njëjtë (barabartë)
Rregulla e trajtimit
të njëjtë (barabartë) në marrëdhëniet ekonomike ndërkombëtare kanë përmbajtje
të dyfishtë. Në një anë, kanë të bëjnë me tretmanin e ndërsjellët të dy
shteteve palët kontraktuese duhet t’i
sigurojnë njëra tjetrës tretman të njëjtë. Nga ana tjetër, ka të bën me
tretmanin nacional të cilin në vendin nikoqir e gëzon i huaji i cili merret me
veprimtari ekonomike. Standardi i tretmanit nacional kërkon që personi i cili e
ka kombësinë e palës tjetër kontraktuese të trajtohet në mënyrë të njëjtë si
edhe personi që është i nacionalitetit të vendit. Por tretmani nacional, sipas
përmbajtësit së vetë nuk mund të lëshohet nën nivelin e tretmanit minimal sepse
në atë rast të huajt do të gëzonin pozitë më të favorshme se subjektet vendase.
F Tretmani preferencial
Tretmani preferencial
do të thotë që shteti tjetër kontraktues ( dhe subjekteve të tij) t’i japësh
lehtësire më të mëdha se sa ato që iu janë dhënë shteteve të treta (dhe
subjekteve të tyre). Standardi i tretmanit preferencial është e kundërta e
tretmanit të kombit me të favorizuar. Tretmani preferencial në marrëdhëniet e
ndërsjella ekonomike krijohet në mes shteteve të cilat janë të lidhura shumë
fortë ekonomikisht ose politikisht. Marrëveshja formale (e përgjithshme) mbi
doganat dhe tregtinë lejon mundësinë e dhënies së tretmanit preferencial të kontratat tregtare me vendet
në zhvillim brenda unioneve të doganave dhe brenda zonave të tregtisë së lirë.
Nga sistemi preferencial të afarizmit i cili krijohet në kuadër të një shteti
siç janë zonat e lira dhe zonat doganore të cilat ekzistojnë brenda një shteti.
B.
BURIMET E TË DREJTËS SË BRENDSHME
1. Ligji.
Burimet e Konventave
ndërkombëtare në ekonomi dhe turizëm janë norma të së drejtës biznesore, të së
drejtës biznesore ndërkombëtare dhe të së drejtës publike që janë formuluar nga
ana e ligjdhënësit, gjegjësisht janë ligje dhe akte të tjera nënligjore. Me
norma të së drejtës private rregullohen veprimet juridike me të cilat behët
qarkullimi i mallit dhe shërbimeve, ndërsa me norma të karakterit juridik –
publik rregullohet regjimi i investimeve të huaja dhe rregullat me të cilat
zhvillohet e tregtia.
2. Doket biznesore
a.
Kuptimi
Doket biznesore janë
burimi i dytë plotësues i së drejtës menjëherë pas normave ligjore. Në pikëpamje
të bazës juridike për pranimin e veprimeve të dokeve, ekzistojnë dy
botëkuptime: subjektive dhe objektive.
Botëkuptimi subjektiv
është i orientuar me qëllimin e palëve kontraktuese. Qëllimi i tyre është që ta
inkorporojë doken e caktuar si rregull e sjelljes e cila i obligon. Pasoja e
teorisë subjektive është që doket të aplikohen para normës dhe dispozitës së
ligjit vetëm nëse këtë e parashohin palët. Sipas teorisë objektive mbi doket
normative, norma i detyron palët kontraktuese
edhe po që se nuk janë të vetëdijshëm për ekzistencën e saj.
Për të dy teoritë
(botëkuptimet) është e nevojshme që doket biznesore të jenë të shpërndara
gjerësisht.
Nga sa u tha rrjedh
se, për doket ndërkombëtare biznesore nuk është e thënë se duhet të ekzistojë
vetëdija mbi detyrimin e rregullës mbi atë se gjykata do ta zbatojë, gje që
është në kundërshtim me doket biznesore, sepse doket juridike janë rregulla të
sjelljes që janë përgjithësisht të pranuara në veprimtari biznesore. Si të
këtilla nuk janë të parapara me norma juridike, pavarësisht se a është
formuluar kjo rregull ne dokumentin e caktuar apo jo. Me ligje uniforme të
Hagës mbi Shitblerjen Ndërkombëtare, është dhënë definicioni i dokeve
biznesore. Aty thuhet se doket biznesore janë cilado sjellje e subjekteve biznesore
të cilat janë të përhapura gjerësisht në punët e llojit të njëjtë, si edhe puna
për të cilën është fjala dhe sëkëndejmi është normale që pala tjetër duhet të
konsiderojë se ka pasur kujdes mbi doket dhe interpretimin e tyre në kontratë
ose konventa.
b.
Llojet
Sjellja (veprimi) e
caktuar ne rastin konkret mund të detyrojë palët kontraktuese dhe kështu behët
burim i së drejtës edhe nëse aplikimi i saj nuk është kontraktuar në mes të
palëve. Dallohet tri raste në të cilat veprimi i tillë detyron dhe ka prioritet
(përparësi) në implementimin në raport me normat dispozitave të së drejtës
kompetente.
o
Rasti
i parë është rregulla e krijuar në marrëdhëniet e
ndërsjella (reciproke) të palëve kontraktuese. Nëse ajo rregull e sjelljes, të
cilën palët kontraktuese e kanë përcaktuar (doket në mes të dy palëve)
atëherë kjo rregull paraqet praktikë të
krijuar (marrëdhënie të përkohshme biznesore) dhe si e tillë i detyron palët
kontraktuese. Pasojë e kësaj është se do të aplikohet para normës dispozitave
të ligjit përkatës. Doket në marrëdhënie reciproke të palëve kontraktuese
kështu behën doke biznesore si burime formale të së drejtës.
o
Rasti
i dytë është aplikimi i kontraktuar i dokeve biznesore
që do të thotë se palët kontraktuese janë thirr në kontratë për aplikimin e
dokeve të caktuara të cilat me këtë behën pjesë përbërëse e kontratës së tyre.
Thirrja ne doke paraqet kontraktim të aplikimit të akteve të caktuara të
shkruara në të cilat janë fokusuar rregullat e sjelljes. Për shembull,
aplikimin e kontraktuar të dokeve biznesore e paraqet thirrja në kontratë në
rregullat të cilat i ka formuluar Oda Ndërkombëtare Ekonomike me seli në Paris (Incoterms rregullat mbi
kalimin e rrezikut dhe shpenzimeve. Rregullat uniforme dhe doket për
akreditivat dokumentare. Rregullat uniforme për garancinë të pavarura bankare).
o
Rasti
i tretë është aplikimi plotësues i dokeve biznesore.
Rregulla e caktuar paraqet doke biznesore e cila në përgjithësi është e njohur
dhe e pranueshme nga subjektet ekonomike
në tregtinë ndërkombëtare (në këtë rast fjala është për doket normative). Doket
e këtilla biznesore i detyrojnë palët në kontratë edhe që nuk e kanë paraparë
aplikimin e saj. Baza juridike e aplikimit të saj qëndron në Konventën e
Kombeve të Bashkuara mbi Kontratat në Shitjen e Ndërkombëtare të Mallit (neni
9). Ato rregulla aplikohen në lidhjen e
të gjitha kontratave në tregtinë ndërkombëtare për të cilën kompetente është
vendi që e ka ratifikuar Konventën e përmendur.
Argumentimi i dokeve
biznesore është çështjeje faktike. Ekzistenca e dokeve biznesore mund të
vërtetohet në dy mënyra:
i.
Ekzistenca
e praktikës së caktuar, dhe
ii.
Ekzistencës
së përmbledhjes (bultenit),
të shpallur të rregullave e të cilat i kanë
hartuar organizatat për unifikimin e së drejtës ndërkombëtare ekonomike (që paraqesin
publikime të Odës Ekonomike Ndërkombëtare me seli në Paris). Konflikt në mes të
dokeve biznesore ndërkombëtare është i evituar sipas definicionit, sepse në të
njëjtën kohë nuk mund të ekzistojnë dy rregulla kundërthënëse gjegjësisht të
pranuara të cilat i plotësojnë kushtet që të konsiderohen doke ndërkombëtare
biznesore.
c. Konventat ndërkombëtare në ekonomi –
autonomia
1.
Kuptimi
Praktika biznesore
ndërkombëtare, societes mercatotum, i ka formuluar rregullat unike të cilat
janë të aplikueshme në lëmin e konventave në ekonomi. Këto janë kushtet e
përgjithshme të biznesit, format e standardizuara të kontratave dhe klauzolave
tjera kontraktuese, praktika e arbitrazheve dhe rregullat e sjelljes. Emërtimi
e drejta biznesore ndërkombëtare – autonomia, shfrytëzohet ngase ajo krijohet
me aplikimin e parimeve të autonomisë së vullnetit të palëve në suazë të sistemeve
të caktuara nacionale.
Fjala është për punët
të cilat për nga natyra janë të llojllojshme. Se a do të vije deri të vetë
rregullimi apo jo, kjo varet nga vlerësimi i subjekteve biznesore se a u është
e nevojshme rregulla, andaj shfrytëzohet emërtimi konventat ndërkombëtare në
ekonomi dhe turizëm – autonomia. Njëkohësisht kështu aplikohet e drejta. Në
doktrinë (teori) tërhiqet vërejtja në atë se,
për dallim nga unifikimet zyrtare të cilat behën nga organe shtetërore,
këtu interesat janë me homogjene dhe qëllimisht më konkrete. Sëkendejmi thuhet,
një subjekt inicion, shkruan dhe shfrytëzon rregullat.
Mungesat e mundshme
ne aplikimin Konventave ndërkombëtare në ekonomi janë:
1) Rregullat
nuk janë transparente (rregullat iu destinohen anëtarëve të bashkësisë, nuk
njihen në mënyrë të mjaftueshme ne përmbajtje dhe rëndësia e rregullave);
2) Nuk
ka organe për unifikimin e uniformuar të rregullave (kjo mungesë plotësohet –
zgjidhet me interpretimin unik të vet tekstit të rregullave).
Në burime të
Konventave Ndërkombëtare në ekonomi
numërohen:
·
Kushte e përgjithshme të biznesit dhe
terminet standarde,
·
praktika e arbitrazhit,
·
rregullat e sjelljes,
·
udhëzuesit e ndryshëm juridik.
2.
Kushtet e përgjithshme të biznesit
Kuptimi
Kushtet e
përgjithshme të biznesit (terminët standarde dhe dispozitat e kontratave) janë
dispozita kontraktuese që janë formuluar në mënyrë që të shfrytëzohen në
marrëdhënie të shumë numërtua kontraktuese të cilat do të lidhen me vonë.
Tregtia ndërkombëtare që zhvillohet me lidhjen e shumë punëve, kërkon aplikimin
e terminëve standarde kontraktore që janë bërë kushte të përgjithshme të
biznesit. Këto kushte janë rezultat i revolucionit industrial të Shek. XIX dhe
krijohen njëkohësisht me standardizimin në qarkullimin e mallit dhe të
shërbimeve. Kontribuojnë në racionalizim dhe zhvillim të punëve masive në
mënyrë që e lehtësojnë vlerësimin e shpenzimeve të biznesit dhe e thjeshtësojnë procedurën e lidhjes së kontratave. Me rastin
e formulimit të tyre, njëra nga palët kontraktuese ka insistuar që sa më shumë
të rëndojë palën tjetër, sëkëndejmi vije deri të një – anshmëria e kushteve të
përgjithshme dhe dominimi i tyre në anë e një pale kontraktuese. Përgjigja në
një – anshmërinë e kushteve të përgjithshme është në rregullat e llojllojshme
të së drejtës së detyrimeve në biznes të cilat i bëjnë shtetet në mënyrë që të
kontrollohet përmbajtja e tyre.
Mënyra e aplikimit të
kushteve të përgjithshme. – Në mënyrë që kushtet e përgjithshme të biznesit të
aplikohen gjegjësisht të inkorporohen në kontratë, është e nevojshme që pala kontraktuese të pranojë aplikimin e
tyre. Për këtë është e mjaftueshme që kushtet standarde të jenë të shtypura (daktilografuara
– ose që është shtypur thirrja në aplikimin e kushteve të përgjithshme të
biznesit) në ofertë që i janë dërguar palës tjetër e të cilët nuk janë
përcjellë me kundërshtim të palës të cilës i janë dërguar në kuptim të
aplikimit të kushteve.
Interpretimi. –
Përveç rregulloreve të përgjithshme të interpretimit, rregull e veçantë për
interpretim të termineve standarde është që ato të interpretohen në harmoni me
rregullin “in dublo contra stipulatorm” që do të thotë interpretimin në favor
të palës e cila iu është qasur atyre.
Kontrolli i
përmbajtjes.- Për të gjitha legjislacionet kontrollohet përmbajtja e kushteve
të përgjithshme të cilat janë në kundërshtim me besimin e mirë. Në
legjislacionet nacionale janë të përcaktuara standardet juridike të cilat i
epin të drejtë gjyqtarit që të mos aplikojë kushtet e përgjithshme. Kontrolli i
përmbajtjes është preventiv, administrativ e, më në fund, gjyqësor dhe është
objektiv i studimit të konventave ndërkombëtare në ekonomi dhe turizëm.
3. Praktika e arbitrazheve
tregtare ndërkombëtar
Arbitrazhet tregtare
ndërkombëtare zgjedhin konteste nga marrëdhëniet biznesore ndërkombëtare. Është
e përhapur praktika e shpalljes së vendimeve të arbitrazheve ndërkombëtare të
cilat në procedurë të caktuar i nxjerrin arbitrazhet e njohura të përhershme.
Shpallja e vendimeve të arbitrazhit për opinionin, përkundër parimit që
procedura e arbitrazhit është sekrete, është në interes të arbitrazhit.
Praktika garanton homogjenitetin dhe koherencën
e vendimeve të arbitrazhit të cilat i nxjerrin institucionet e ndryshme.
Publikimi i vendimeve të arbitrazhit ndërkombëtar është një kontribut i
rëndësishëm për stabilizimin dhe konsolidimin e së drejtës. Thirrja reciproke
në vendime të tjera të arbitrazhit është gjithnjë më e shpeshtë. Në mënyrë
kritike analizohen, pranohen dhe modifikohen ose i refuzojnë kategoritë
juridike, institucionet ose botëkuptimet në kontekst të arbitrazheve
ndërkombëtare tregtare.
4. Burimet tjera të së drejtës
autonome
a)
Rregullat
e sjelljes.- Rregullat e sjelljes të cilat i kanë
formuluar organizatat ndërkombëtare paraqesin njërin nga burimet të Konventave
ndërkombëtare në ekonomi dhe turizëm (p.sh. UNCTAD dhe OECD, rregullat mbi
biznesin e ndërmarrjeve multinacionale). Rregullat u janë dedikuar rregullimit
të sjelljes së kompanive të ndryshme ose grupeve të kompanive të ndryshme në
fusha të caktuara te tregtisë ose janë formuluar në atë mënyrë që të jenë të
natyrës së përgjithshme.
b)
Ciceronët
juridikë.- Ciceronët (udhërrëfyesit) juridikë i kanë
formuluar organizatat ndërkombëtare zyrtare si modele që i shfrytëzojnë
subjektet biznesore me qëllim që t’u gjenden pran – ndihmë në sajimin e
versioneve punuese të kontratave. Pjesëmarrësit në tregtinë ndërkombëtare i
shfrytëzojnë rregullisht dhe ata në këtë mënyrë behën instrument me të cilët
behët vet – rregullimi andaj i përvetësojnë (pranojnë) edhe organizatat
oficiele (zyrtare) për unifikimin e rregullave . P.sh. të tilla janë ciceroni
UNCITRAL për lidhjen e kontratave për mbikëqyrjen e punëve investuese, pastaj
ciceroni UNCITRAL për lidhjen e punëve kompensuese, etj,.
c)
Modelet
e kontratave .- Në kuadër të tregtisë ndërkombëtare
modelet e kontratave të cilat j kanë formuluar asociacionet ekonomike paraqesin
njërin nga burimet e Konventave ndërkombëtare në ekonomi dhe turizëm.. P.sh.
modele të tilla janë ato që i ka përpiluar FIDK organizata e inxhinieringut
konselting. Oda ekonomike ndërkombëtare me seli në Paris e cila e ka përpiluar
modelin e kontratës mbi shitblerjen e mallit, Komisioni Ekonomik i Kombeve të Bashkuara
– modelin e kontratës mbi “shitjen e lidhur”, ORGALIME asociacioni – modelin e
kontratës mbi dorëzimin e pajisjeve, etj,. Modelet e kontratave i aplikojnë
pjesëmarrësit në punë tregtare ndërkombëtare.
d)
Të
kuptuarit e doktrinës juridike.- Doktrina juridike i
ka formuluar gjykimet (kuptimet) e veta juridike në bazë të rregullave të
praktikës, por edhe nga nevojat dhe interesat e tregtisë ndërkombëtare dhe
pjesëmarrësve të saj. Gjykimet, botëkuptimet e doktrinës juridike mund të jenë
të lidhura me sistem më të fortë rregullash. Shembull për këtë mund të jenë
parimet e UNDROIT – it për kontrata ne tregtinë ndërkombëtare.
5. E drejta transnacionale e
tregtarëve (lex mercatoria)
1. Kuptimi
Lex mercatoria është
termin i cili shfrytëzohet në tri domethënie: si sistem juridik i pavarur –
autonom i cili aplikohet ne veprimin e caktuar juridik në tregtinë
ndërkombëtare, si doke biznesore në tregtinë ndërkombëtare dhe si e dejtë e
përgjithshme autonome ndërkombëtare ekonomike.
Sipas të drejtës
ndërkombëtare private, përzgjedhja e
palëve kontraktuese që të aplikohet lex mercatoria, e drejta
transnacionale e tregtarëve mund të vështrohet si:
1) Përzgjedhje
e së drejtës e cila i zëvendëson normat imperative të së drejtës së rregullt
të brendshme. Në këtë rast rregullat e
lex mercatoria aplikohen si sistem i pavarur juridik. (kjo është i
ashtuquajturi veprim juridik koliziv).
2) Kontraktimi
i aplikimit të lex mercatoria në kontratë si grup e posaçme e së drejtës së
caktuar nacionale e cila do të ishte kompetente sipas rregullave mbi konfliktin
e ligjeve. Në këtë rast, kontraktimi lex mercatoria ka veprim identik me
kontraktimin e aplikimit të kushteve të përgjithshme të biznesit (i
ashtuquajturi veprim juridik – material). Rrjedhojë është se atëherë lex
mercatoria nuk është sistem i rëndësishëm juridik.
Se a ekziston sistemi
i pavarur juridik, varet nga ajo se gjykatat vendore dhe ligjdhënësi do të
pranojë ose jo lex mercatoria – n si burim të veçantë të së drejtës. Ne disa
legjislacione (franceze, holandeze, etj,) është pranuar se arbitrazhet
ndërkombëtare mund të marrin vendime në bazë të rregullave juridike. Kjo do të
thotë se palët, në harmoni me parimet e autonomisë së vullnetit, mund të
zgjedhin rregullat juridike (lex mercatoria) si të plotfuqishme (por edhe kompetente)
si dhe që tribunali i arbitrazhit mund të marr vendime në bazë të rregullave
juridike. Vështirësitë rreth aplikimit të konceptit lex mercatoria krijohen në
përcaktimin e përmbajtjes së këtyre rregullave juridike.
UNIDROIT
(Instituti për unifikimin e së drejtës
private) i ka formuluar Parimet (rregullat) për kontrata në tregtinë
kombëtare si dhe tekstin i cili paraqet ofertë për palët kontraktuese, gjyqit
dhe arbiterat si dhe ligjdhënësve të sistemit të formuluar të rregullave “lex
mercatoria”. Bazë e aplikimit të tyre është të bindurit dhe fuqia e
argumenteve. Parimet e UNIDROIT - it, e
plotësojnë kërkesën e praktikës biznesore ndërkombëtare që marrëdhëniet
kontraktuese të izolohen nga legjislacionet e caktuara nacionale. Përveç kësaj,
parimet janë zgjedhje nëse palët kontraktuese nuk mund të arrijnë marrëveshje
se cilën të drejtë ta aplikojnë si kompetente, pasi që udhëzojnë (orientojnë)
ne aplikimin e parimeve të përgjithshme juridike të së drejtës kontraktuese.
Parimet aplikohen ne kontratën ndërkombëtare në tregti. Kjo është në
përputhje me botëkuptimin se parimet e
përgjithshme të së drejtës kontraktuese përbëjnë një element të kodifikimit të
së drejtës ndërkombëtare ekonomike.
Qëndrimi ndaj unifikimit.-
E drejta e unifikuar ose e drejta uniforme ndërkombëtare e tregtisë ka vend të
posaçëm në suaza të shqyrtimeve të së drejtës transnacionale. Ekzistojnë dy
botëkuptime mbi kuptimin e së drejtës së unifikuar. Sipas njërit, e drejta e
unifikuar është ajo që është rezultat i aktiviteteve të organit i cili është i
autorizuar për unifikim (p.sh. aktiviteti i UNIDROIT – it),. Sipas botëkuptimit
tjetër me të gjerë, të drejtën e uniformuar e përbëjnë rezultatet tjera
spontane të unifikimit.
Unifikimi mund të
jetë i kontrolluar dhe spontan. Shembuj të unifikimit të kontrolluar janë:
1) Konventat
ndërkombëtare të Kombeve të Bashkuara mbi shitblerjen ndërkombëtare të mallrave
– Konventa e Vijenes, konventat ndërkombëtare me të cilat rregullohet
transporti i mallit;
2) Modelet
e ligjeve që paraqesin ciceronë (udhëzues) për ligjdhënës nacionalë dhe
mundësojnë barazimin e rregullave të së drejtës ekonomike ndërkombëtare
(shembull UNCITRAL, UNIDROIT);
3) Botëkuptimet
juridike të formuluara nga ana e doktrinës (teorisë), praktikës biznesore dhe
te arbitrazhit si dhe të organizatave ndërkombëtare (p.sh. OECD).
Shembuj të unifikimit
spontan janë burimet e të drejtës ekonomike autonome (kushte e përgjithshme të
bzinesit, terminet standarde kontraktuese, rregullat e prodhimit dhe
standardet, parimet e përgjithshme dhe praktika e arbitrazhit.
Unifikimi i
rregullave të së drejtës ndërkombëtare biznesore sipas modelit monist dhe
modeli dualist;
Sipas modelit monist
unifikimi ka të bëjë me “situatën
ndërkombëtare” – qëndrimi juridik – civil me element të jashtëm (p.sh.
shitblerja ndërkombëtare), dhe kështu rregulli i formuluar si i unifikuar, nuk
aplikohet në raport identik juridik – qytetar pa element të jashtëm (p.sh.
shitblerja e brendshme). Modeli dualistë
më së shumti është shfrytëzuar për shkaqe juridike – politike: disa shtete i
aprovojnë rregullat e unifikuara të tregtisë ndërkombëtare sepse me këtë nuk
preket në të drejtën e tyre të brendshme, me ç’ gjë mundësojnë ekzistimin e dy
modeleve të pavarura të cilat rregullojnë marrëdhëniet e caktuara juridike –
civile.
Sipas modelit monist,
unifikimi i rregullave behët në mënyrë të njësuar të “situatës ndërkombëtare”
dhe “situatës së brendshme”. Modeli monist do të thotë se raporti i caktuar
juridik – civil rregullohet në mënyrë të njëjtë si raport identik me element të
jashtëm, kështu që çështja e ndarjes së kufijve të tyre as që diskutohet.
Mangësia e modelit monist qëndron në atë se aplikimi i tij do të thotë se
rregullat e të drejtës së brendshme duhet të zëvendësohen me rregulla uniforme
ne të cilën gjë disa shtete, kuptohet, nuk mund të japin pëlqimin. Shembull të
aplikimit të modelit monist paraqesin Konventat mbi Kambialin dhe Çekun me të
cilat është themeluar sistemi i Gjenevës i të drejtës së Kambialit dhe Çekut të
vendeve kontinentale.
Kapitulli
II
SUBJEKTET
E TË DREJTËS NDËRKOMBËTARE BIZNESORE
I.
SHTETI
a.
Shteti si subjekt që e krijon të drejtën ndërkombëtare biznesore
Shteti është subjekt
i cili krijon rregulla në sferën e të drejtës ndërkombëtare biznesore. Në këto
raste shteti paraqitet si bartës i pushtetit publik dhe kryen aktivitete të
cilat janë objekt i së drejtës ndërkombëtare biznesore.
Konfrom me parimin e
ndarjes së pushtetit shteti, nëpërmjet organeve të veta ligjdhënëse, krijon të
drejtën interne (të brendshme)e që është e plotfuqishme për punën e caktuar të
së drejtës ndërkombëtare biznesore, ndërsa nëpërmes pushtetit gjyqësor në
territorin e caktuar, i kryen kompetencat gjyqësore. Në të drejtën e brendshme
nacionale, shteti i rregullon parimet që aplikohen në të drejtën ndërkombëtare
ekonomike. Në harmoni me rregullat e së drejtës ndërkombëtare publike shteti
lidh kontrata ndërkombëtare të cilat janë relevante për zhvillimin e tregtisë
ndërkombëtare.
Përveç lidhjes së
kontratave ndërkombëtare, shteti mund të sillet në mënyrë të caktuar në
tregtinë ndërkombëtare në atë mënyrë që gjithmonë mund të jenë të plotësuara
kushtet qe më atë sjellje formon doke ndërkombëtare. Doket ndërkombëtare të
krijuara kështu janë p.sh. e drejta e shtetit që të bëjë eksproprimin.
b. Shteti si tregtarë
Shteti merr pjesë në
tregtinë ndërkombëtare në atë mënyrë që lidh punë të caktuara juridike që për
objekt kanë qarkullimin e mallit, kryerjen e shërbimeve e që për nga përmbajtja
e vet janë objekt i së drejtës ndërkombëtare. Punët e këtilla janë mund të jenë
të natyrave të ndryshme: cedimi i të drejtave për shfrytëzimin e pasurive
natyrore (shitja koncesionit për eksploatimin e minierave), blerja e prodhimeve
(produkteve) dhe shërbimeve të ndryshme që janë të nevojshme për shtetin për
ushtrimin e pushtetit publik (lidhë kontrata për ndërtimin e zyrave për
administratë ose shfrytëzuesit e të cilave janë nëpunësit e saj), ushtrimi i të
drejtës të anëtarëve të shoqërisë të parapara me të drejtën e kompanive në
ndërmarrje me pronë shtetërore.
Në të gjitha rastet e
këtilla, shteti nuk paraqitet si bartës i të drejtës publike (ex iure amperi),
por si bartës i autorizimeve juridike – private, ngase fjala është për punë të
së drejtës private (ex iure gestionis). Për punë në të cilat paraqitet si
bartëse e pushtetit publik, shteti gëzon imunitet. Çështja se a paraqitet
shteti si pjesëmarrës në tregtinë ndërkombëtare reduktohet në përcaktimin e
kushteve se a mund të jetë palë në procedurë gjyqësore civile e cila mund të
ushtrohet me rastin e atij kontesti.
c. Imuniteti i shtetit
Imuniteti i shtetit
nga ushtrimi i procedurës është çështje veçanërisht e rëndësishme për të
drejtën ndërkombëtare biznesore po ashtu edhe për konventat ndërkombëtare të
cilat e rregullojnë ekonominë dhe turizmin. Kjo paraqet një nga çështjet e cila
mjaft shpesh shtrohet në konteste gjyqësore dhe të arbitrazhit për shkak të
pjesëmarrjes së madhe dhe aktive të shtetit në tregtinë ndërkombëtare sepse
shtetet mund të jenë drejtpërdrejtë ose tërthorazi pronarë të avio – kompanive,
bankave, anijeve, etj,. Në fillim ka mbretëruar teoria e imunitetit absolut
sipas të cilës shteti ka gëzuar imunitet nga ushtrimi i procedurës gjyqësore
para gjykatës së shtetit tjetër. Kjo praktikë është tejkaluar në favor të
imunitetit restriktiv. Sipas teorisë së imunitetit restriktiv, shteti gëzon
imunitet nga ushtrimi i procedurës civile gjyqësore para gjykatës së shtetit
tjetër vetëm për veprimet nëpërmjet të cilave shprehet sovraniteti i shtetit
ose ushtrohet pushteti publik (iure amperi). Shteti nuk gëzon imunitet kundruall
aktiviteteve që kanë karakter juridik – privat, gjegjësisht punëve të natyrës
komerciale (iure gestionis). Është rregull që shteti të gëzojë imunitet në
raport me kompetencën e gjyqit të shtetit tjetër. Imuniteti nga ushtrimi i
procedurës gjyqësore ka të bëjë me shtetin
dhe në veçanti me pasurinë (pronën) e tij. Kur fillon procedura para
gjyqit të shtetit tjetër, gjykata vendase do të shpallet jokompetente.
Procedura e filluar
kundër shtetit tjetër konsiderohet procedura ne të cilën shteti tjetër është
emëruar si i paditur – akuzuar ose kur procedura prodhon ndonjë veprim në
pronë, të drejtë, interes ose veprimtari të shtetit tjetër. Shteti tjetër mund
të heq dorë nga imuniteti në procedurën e filluar para gjyqit të rregullt të
shtetit të huaj në mënyrë eksplicite (shprehimisht) ose heshtazi. Heqja dorë
shprehimisht mund të ketë formën e:
F Kontratës
ndërkombëtare;
F deklarimit
para gjyqit; ose
F korrespondencës
me shkrim në procedurë të posaçme.
Heqja dorë heshtazi
konsiderohet të filluarit e procedurës nga ana e shtetit ose marrja pjesë në
proces ose ndërmarrja e çfarëdo aktiviteti që kanë të bëjnë me “meritumin” e
kontestit, përveç nëse shteti deklaron se pikërisht ndërmarrja e veprimeve të
këtilla konsiderohet si bazë për vënie në dukje të imunitetit. Kështu p.sh. nuk
konsiderohet heqje dorë nga imuniteti, nëse shteti kërkon nga gjyqi padinë në
mënyrë që të njihet me përmbushjen e saj ngase kundër saj ka filluar procedura
për të cilën gjë nuk iu është dërguar asgjë me shkrim sipas rregulloreve që e
obligojnë.
Në të kaluarën
koncepti i imunitetit gjyqësor është aplikuar pa përjashtim (imuniteti
absolut). Tash është i pranuar rregulli nga të gjithë se në disa raste të
caktuara duhet të ekzistojnë përjashtime nga rregullat e imunitetit absolut,
(imuniteti restriktiv). Në të drejtën anglo – saksone dhe kontinentale, në
mënyra të ndryshme janë caktuar përjashtimet nga imuniteti gjyqësor. Në të
drejtën kontinentale është çështja e praktikës gjyqësore të vlerësojë në bazë
të çështjes konkrete juridike që e ka lidhur shteti ose se a gëzon shteti
imunitet apo jo. Kjo qasje mund të shkaktojë pasiguri për shkak të vlerësimeve
të ndryshme nga gjyqet. Me qëllim të konkretizimit dhe parashikimit, disa
shtete evropiane e kanë nxjerrë konventën e veçantë e cila përcakton se për
cilat veprime (punë) shteti nuk gëzon imunitet. (Konventa evropiane mbi
imunitetin e shtetit e vitit 1972). Disa shtet nuk janë palë të kësaj konvente
ndërkombëtare, ngase konsiderojnë që nuk ekzistojnë burime të veçanta lidhur me
imunitetin e shteteve të tjera andaj
mbështetja në të drejtën ndërkombëtare publike dhe në dispozita të Ligjit mbi
procedurën kontestimore, mund të kërkohet vetëm në teori dhe në praktikën e
varfër.
Në vendet anglo –
saksone, në të cilat vendimet e gjyqeve më të larta kanë karakter detyrues,
është formuluar ligji i veçantë i cili numëron përjashtimet nga rregullat e
imunitetit gjyqësor të shtetit tjetër.
Që të dy sistemet
juridike, kontinental dhe anglo – sakson, janë të një mendimi se shteti nuk
gëzon imunitet nga ushtrimi i procedurës gjyqësore për këto lloje veprimesh
(punësh);
I.
E para, për punët e natyrës komerciale
të cilat shteti i ka lidhur me personin e jashtëm juridik i ose fizik e për të
cilat është kompetent gjykata e rregullt e shtetit tjetër sipas rregullave të
së drejtës ndërkombëtare private mbi kompetencat e gjykatës për konteste me
elementë të jashtëm.
Janë
evidente qëndrimet ndryshme mbi kriteret
për përcaktimin e se a është një punë konkrete e natyrës komerciale apo jo.
Sipas një botëkuptimi, kjo është natyra e kontestit ose e veprimit juridik të
lidhur. Veprimi juridik është komercial nëse, përveç shtetit, mund të lidhin
edhe subjektet e të drejtës private. Nëse punën mund të lidhë vetëm shteti,
atëherë kjo nuk është punë komerciale. Kriter i dytë është qëllimi i punës
juridike. Nëse qëllimi i punës është plotësimi i interesit publik, atëherë
shteti gëzon imunitet dhe anasjelltas, nëse kjo nuk qëndron, shteti nuk gëzon
imunitet. Me shfrytëzimin e natyrës së punës si kriter, zgjerohet qarku i
punëve me të cilat gëzohet imuniteti e më kriterin e qëllimit të punës
ngushtohet qarku i punëve për të cilat shteti nuk gëzon imunitet. Sipas qasjes
së tretë, e cila përpiqet t’i merr parasysh që të dy pikëpamjet e
mësipërme, niset nga natyra e punës, por
që në raste të caktuara duhet marrë në konsideratë edhe qëllimin e punës. Sipas
kësaj, prioritet duhet të ketë natyra e kontratës ose e punës, por, nëse sipas
praktikës së krijuar e cila vazhdon në shtetin i cili e ka lidhur punën,
kriteri relativ për vlerësimin e karakterit tregtar është qëllimi i tij,
atëherë ai kriter do të aplikohet. Andaj, sipas kësaj qasjeje, vlerësimi se a
ka puna karakter komercial, përcaktohet sipas praktikës së krijuar e cila
vazhdon në shtet i cili e ka lidhur punën juridike konkrete e jo sipas
praktikës së gjyqit të shtetit i cili e ka iniciuar procedurën.
II.
E dyta, nëse është palë ndërmarrja në
pronësi të shtetit ose subjektit juridik (agjencion ose instrumentalitet i
shtetit, siç thotë e drejta anglosaksone) që ka aftësinë e vet palës (që të padisë
ose të jetë e paditur) e të cilën e ka themeluar shteti. Në atë rast shteti nuk
gëzon imunitet.
III.
E treta, për konteste mbi pronësinë
mbi pjesën në ndërmarrje ose subjekt tjetër juridik, në të cilët shteti është
pronar i pjesës. Nga ky përjashtim është e mundur marrëveshja e kundërt e
palëve.
IV.
E katërta, për konteste komerciale të
krijuara me shfrytëzimin e anijeve të cilat janë pronë e shtetit.
V.
E pesta, nëse shteti ka lidhur
kontratë arbitrazhi, shteti nuk gëzon imunitet në konteste mbi vlefshmërinë dhe
interpretimin e kontratës mbi arbitrazhin, procedurën e arbitrazhit, anulimin e
vendimit, përveç nëse është paraparë diçka tjetër me kontratë të arbitrazhit.
1. Aplikimi i teorisë mbi imunitetin restriktiv
në praktikë
Është e natyrshme që
shtetet nuk dëshirojnë të paditën. Në jetën praktike ndodhin konflikte rreth
asaj se si të dallohet komercial nga ai jo komercial. Gjyqi mund të vërejë se
në raste të caktuara është e vështirë të diferencohet qëllimi i punës (shkaku
për të cilin shteti tjetër lidh një punë komerciale) nga natyra e punës (forma
e jashtme e punës që e lidhë shteti).
Në doktrinë (teori)
theksohet se koncepti i imunitetit restriktiv (vlerësimi i aktit ex iure
gestionis) kërkon shqyrtim që është i bazuar në supozimin politik në sferën e aktiviteteve
të shtetit.
Në vetë praktikën
gjyqësore, të shqyrtimi i akteve të shtetit të cilat, sipas natyrës së vet,
paraqesin punë komerciale, mund të jenë të ndryshme.
2. Heqja dorë nga imuniteti në
procedurën e arbitrazhit
Nëse është shteti palë e kontratës mbi
arbitrazhin, nuk mund të thirret në të drejtën e vetë të brendshme në mënyrë që
ta konteston aftësinë që të jetë palë në procedurën e arbitrazhit ose kontestit
të arbitrazhit.
Rregulla është
vërtetuar në praktikën e arbitrazheve ndërkombëtare tregtare. Në të vërtetë,
nëse merret se ekziston përgjegjësia e shtetit për dëmin e shkaktuar
(përgjegjësia kontraktuese ose jashtë kontraktuese) ekzistenca e përgjegjësisë
mund të konsiderohet si zëvendësim për pëlqimin eksplicit të shtetit që
kontestin e caktuar ta zgjedh nëpërmjet arbitrazhit tregtar. Nuk mund të
konsiderohet se shteti sovran ka hequr
dorë nga imuniteti në rastin kur nuk e ka shprehur pëlqimin në mënyrë të
padyshimtë që të arbitron. Nuk ekziston heqje dorë nga imuniteti për kontratën
e arbitrazhit.
3. Imuniteti nga ekzekutimi i
vendimit të gjyqit
Nëse nuk
ekziston imuniteti i shtetit nga
ushtrimi i procedurës gjyqësore civile, kjo nuk do ë thotë që vendimi i
gjyqësor i kontestit nuk mund ekzekutohet kundër shtetit në pronën e tij. Është
e mundur që imuniteti gjyqësor të mos ekzistojë dhe që vendimi gjyqësor i
marrur në procedurë të mos mund të ekzekutohet.
Sipas të drejtës
ndërkombëtare, gjyqi nuk është i autorizuar të zaptojë (konfiskojë) pronën e
huaj ose ta ekzekutojë vendimin e gjyqit
në pronën e shtetit tjetër e cila shfrytëzohet për shërbime publike (p.sh.
zaptimin (konfiskimin) e ambasadës së shtetit tjetër). Prona që shërben për
qëllime publike ka imunitet nga ekzekutimi. Ekzekutimi në pronën e shtetit
tjetër është i mundur nëse ajo nuk kryen funksione të shërbimeve publike,
gjegjësisht, pronën e cila mund të shfrytëzohet për qëllime komerciale.
Konventa Evropiane mbi arbitrazhet ndërkombëtare e vitit 1961 nuk parasheh
imunitetet nga ekzekutimi i vendimit gjyqësor.
Disa shtete respektojnë
parimin sipas të cilit në pronën e shtetit tjetër nuk mund të caktohet
ekzekutimi me përjashtim kur vet shteti tjetër jep pëlqimin që të caktohet
ekzekutimi me kusht që ky pëlqim të jetë eksplicit (shprehimisht i dhënë).
KUPTIMI
I MARRËDHËNIEVE KONTRAKTORE NDËRKOMBËTRE DHE DISA PARIME PËR ZGJEDHJEN E
KONTESTEVE ME ELEMEMT NDËRKOMBËTAR
1. MARRËDHËNIET KONTRAKTORE NDËRKOMBËTARE
Zhvillimi i tregut ndërkombëtar në përmasa
botërore ka ndikuar që qarkullimi i njerëzve, mallrave dhe kapitalit të jetë
shumë dinamik dhe dominant në marrëdhëniet
shoqërore. Format themelore në bazë te të cilave krijohen marrëdhëniet
ekonomike ndërkombëtare janë bazuar në tregti por në dekadat e fundit është
vërejtur edhe dominimi dhe masivizimi i turizmit ndërkombëtar. Këto marrëdhënie
në lëmin e turizmit ndërkombëtar kanë pasur ndikim edhe në të drejtën e vendit
e cila ka detyrimin e rregullimit të marrëdhënieve kontraktore dhe pozitën e
palëve kontraktore të cilat me veprimtarinë e vet ose në marrëdhëniet e
caktuara i krijojnë jashtë shtetit, e të cilat krijojnë dhe prodhojë efekte
juridike për vendin. Prezenca e çfarëdo elementi të jashtëm – ndërkombëtar në
përmbajtjen e kontratës krijojnë efekte të rëndësishme juridike në marrëdhëniet
e caktuara kontraktore. Që nga themelimi i shtetit është e njohur se sistemi
juridik nacional në një vend, bazuar në sovranitetin e shtetit, rregullon
tërësisht të gjitha marrëdhëniet brenda territorit të shtetit. Kontrata e
lidhur me elemente ndërkombëtare ka ndikuar në paraqitjen e tendencave të
shteteve që secila pavarësisht nga tjetra, në bazë të ligjit nacional, të
zgjedhë kontestin eventual kontraktor. Duke e pasur parasysh se marrëdhënia e
caktuar kontraktore është marrëdhënie e cila në përmbajtje është unike, për hir
të sigurisë më të madhe juridike, automatikisht ka imponuar nevojën e
rregullimit të saj në bazë të një ligji. Në praktik, parashtrohen pyetjet se në
bazë të cilit ligj, ose në bazë të cilave elemente, është e mundur që të
lejohet zbatimi i ligjit tjetër pasi për zgjedhjen e konfliktit konkret ligji i vendit e rregullon me
dispozita me të cilat efektivisht e zgjidh çështjen. Zhvillimi i tregut dhe
qarkullimi i madh i njerëzve, mallrave, kapitalit dhe shërbimeve, edhe në lëmin
e turizmit, kanë imponuar nevojën që sistemi i të drejtës nacionale
respektivisht dispozitat e caktuara ligjore të krijojnë favore dhe të
orientojnë që në raste të zgjedhjes së kontratës më elemente ndërkombëtare, të
aplikohen parime e të drejtës ndërkombëtare private të cilat përmbajnë kritere
për zgjedhjen e konflikteve në mes të drejtave nacionale. Pikërisht për këtë
arsye, parimet e kësaj dege të shkencës
juridike këto konteste dhe interesin e shtetit për zgjedhjen e tyre i quan kolizion ose konflikt i normave. Normat e
këtilla e kanë karakterin ndërmjetësues sepse ato nuk i rregullojnë në mënyrë
të drejtpërdrejtë marrëdhëniet e caktuara juridike por ato paraqesin kritere
për zbatimin e të drejtës kompetente të vendit të caktuar e cila drejtpërdrejtë
është e autorizuar në pikëpamje legale të rregullojë ose të zgjidh marrëdhënien
juridike me element ndërkombëtar.
Marrëdhëniet
kontraktore ndërkombëtare ose marrëdhëniet kontraktore me element të huaj sipas
një pjese të teoricienëve definohen si “ marrëdhëniet kontraktore të cilat i përmbajnë
disa elemente në bazë të te cilave konsiderohet se për këto marrëdhënie janë të
interesuara së paku dy shtete në bazë të sovranitetit të vet, elemente në bazë
të te cilave ka ardhur deri të lindja e konfliktit në mes të drejtave
nacionale”.
Për rregullimin e
marrëdhënieve kontraktore ndërkombëtare mund të aplikohen tri lloje të parimeve
juridike:
i.
Parimet
e të drejtës ndërkombëtare private;
ii.
Parimet
e të drejtës civile ose të drejtës tregtare dhe detyrimore;
iii.
Parimet
uniforme të te drejtës publike.
2. SISTEMI NACIONAL JURIDIK DHE MARRËDHËNIET
KONTRAKTORE NDËRKOMBËTRE
Sistemet
juridike të kodifikuara nacionale lajmërohen kryesisht në fillim të shekullit
XIX, pothuajse njëkohësisht me lindjen e shteteve nacionale. Këtij procesi i ka
parapri partikularizmi i praktikës
juridike në mesjetë, sidomos në fushën e të drejtës tregtare. Po ashtu, edhe më lartë kemi e cekur se gjatë
kësaj periudhe është krijuar dhe afirmuar e drejta tregtare (LEX MERCATORIA,
JUS MERCANTORUM), e cila në mënyrë unike i ka rregulluar marrëdhëniet
ndërkombëtare tregtare të asaj kohe.
Krijimi i sistemeve
juridike unike, të kodifikuara në aspektin nacional, ka reflektuar efekte
pozitive për shkak të tejkalimit të përçarjeve dhe unifikimit dhe zgjerimit të
hapësirave të rregulluara juridikisht brenda një shteti. Njëkohësish, efektet
negative automatikisht janë reflektuar në
drejtim të anulimit te të drejtës
tregtare e cila në aspektin uniform i ka rregulluar marrëdhëniet ekonomike
ndërkombëtare duke e shtuar pasigurinë për shkak të ndryshimeve të cilat
ekzistonin në mes të sistemeve juridike nacionale.
Sot në botë
ekzistojnë përafërsish mbi dyqind shtete të pavarura dhe po aq sisteme juridike
nacionale. Ndryshime në mes të tyre janë të mëdha të krijuara nga ndikimi i
shkaqeve dhe faktorëve të ndryshëm. Mirëpo, ajo se çka sot ne na intereson,
është fakti se mënyra e rregullimit të marrëdhënieve kontraktore në shumicën e
këtyre sistemeve juridike nuk iu përshtatet nevojave bashkëkohore që kanë të
bëjnë me qarkullimin e mallrave, njerëzve dhe kapitalit. Pasi që nuk është e
mundur, dhe ndoshta edhe e nevojshme, të jepen zgjedhje konkrete për secilin
sistem juridik , që kanë të bëjnë më marrëdhënie kontraktore, e konsiderojmë më
vlerë grupimin e sistemeve juridike sipas rëndësisë dhe funksionit që kanë në
rregullimin e këtyre raporteve. Këtë ndarje do të bëjmë sipas juristit të
njohur gjerman Ernest Pable i cili konsideron sistemet më me ndikim në
rregullimin e marrëdhënieve kontarktore janë:
a) Sistemi
juridik i Evropës qendrore në të cilin bënë pjesë edhe Gjermania, Zvicra dhe
Austria.
b) Sistemi
juridik Roman të cilin ë përbëjnë Franca, Italia dhe Spanja.
c) Sistemi
juridik Anglo-Amerikan i cili i përfshinë vendet e Komonveltit.
d) Sistemi
juridik Skandinav i cili i përfshinë vendet sikurse Norvegjia, Suedia dhe
Danimarka.
2.1. METODAT E
TEJKALIMIT TË VËSHTËRSIVE NË MES TË SISTEMEVE JURIDIKE NACIONALE
Metoda e parë që
mundëson tejkalimin e vështirësive të krijuara nga sistemet juridike nacionale
është e drejta ndërkombëtare private me parimet e veta për zgjedhjen e konfliktit të ligjeve.
Edhe pse emërtimi “E drejta ndërkombëtare private” krijon përshtypjen se fjala
është për internacionalizimin e përgjithshme të këtyre parimeve, konsiderohet e
saktë se burimet e këtyre parimeve juridike të kësaj dege shkencore më shumë
janë karakterin nacional. Kjo e drejtë është “ndërkombëtare” në atë
masë sa ajo zbatohet në kuadër të marrëdhënieve
me element të huaj. Rregullat universale për zgjedhjen e konflikteve të
sistemeve juridike nacionale nuk ekzistojnë, por secili sistem ka parimet e
veta të cilat ndryshojnë nga njëri tjetri. Nga ajo që potencuam më lartë, palët
kontraktuese të kontrata me elemente të jashtme nuk janë të sigurta në raste
eventuale të kontesteve, cila e drejtë do të aplikohet për kontratën konktere
dhe çfarë të drejtash dhe detyrimesh nga ajo mund të efektojnë.
Praktika juridike
bashkëkohore ka treguar tendencën gjithnjë në rritje në drejtim të aplikimit të
metodave më efikase dhe të përgjithshme të cilat janë: krijimi i rregullave
juridike uniforme në rrugë të ndërkombatërizimit dhe unifikimit.
3. FUNKSIONIMI I TË DREJTËS KONTRAKTORE
Rruga
deri në krijimin e marrëdhënieve shoqërore të cilat kanë ndikuar në kodifikimin
e së drejtë e deri në krijimin e saj
kanë kaluar nëpër një rrugë mjaft e gjatë. Ky proces, lidhur më marrëdhëniet me
element të huaj, ka qenë dhe ende është edhe më i vështirë dhe i ndërlikuar.
Procedurat për zyrtarizmin e kodifikimit dhe unifikimit janë mjaft të
koklavitura dhe të ngadalshme sa që proceset ekonomike nuk kanë mundur të
presin. Për këtë arsye, pothuajse spontanisht, nëpërmjet të praktikës në sferën
e tregtisë ndërkombëtare, nëpërmjet dokeve, rregullave të përgjithshme të
afarizmit, kontratave tipe dhe formulare, gradualisht është krijuar një e
drejtë profesionale të cilën nuk e ka krijuar shteti por organizatat e ndryshme
tregtare. Nisur nga praktikat tregtare ndërkombëtare në teorinë e të drejtës
është emërtuar si e drejtë tregtare autonome ndërkombëtare. Unifikimi përmes
kontratave ndërkombëtare, kronologjikisht ka ndikuar në procesin e unifikimit
spontan. Mund të konstatohet se kodifikimi i të drejtës dhe rregullave
materiale në lëmin e të drejtës kontraktore ndërkombëtare ka pasur dy pikëpamje
kryesore të zhvillimit:
F spontan,
përmes praktikës tregtare ndërkombëtare
dhe
F zyrtar,
përmes aksioneve të organizuara të forumeve ndërkombëtare.
3.1. FUNKSIONIMI NË BAZË TË
PRAKTIKËS TREGTARE NDËRKOMBËTARE
Parimi
i autonomisë së shprehjes së vullnetit të palëve është afirmuar gjerësisht në
të gjitha sistemet juridike në lëmin e marrëdhënieve deterymore. Pra, të gjithë
ligjdhënësit nisen nga supozimi se vet palët në mënyrën më të mirë dhe të
përshtatshme do të i rregullojnë marrëdhëniet e tyre pasurore, të bazuar në
interesin e përbashkët dhe rrethanat konkrete për secilën punë juridike. Parimi
i vullnetit të palëve ka luajtur rolin kryesor në formimin e rregullave
uniforme juridike të tregtisë ndërkombëtare.
Duke i shfrytëzuar mundësitë të cilat i ka reflektuar parimi i autonomisë
së vullnetit, tregtarët ndërkombëtar kanë thelluar pozitivisht marrëdhëniet e
tyre pothuajse deri në fund dhe plotësisht duke i rregulluar ato me kontratë.
Këto marrëdhënie janë sforcuar më tutje duke i paraparë dhe inkuadruar të
gjitha elementet, në mënyrë detale, në kontratë me të cilën i rregullojnë
çështjet e ndryshme që kanë të bëjnë edhe më kontestet eventuale, ligjin e
aplikueshme nacional etj. Përsëritja e
vazhdueshme e klauzolave më përmbajtje të njëjtë në këto kontrata arrin që të
shndërrohen në rregulla dokesore të tregtisë ndërkombëtare, të cilat në
praktikë e derogojnë sistemin e vjetruar juridik nacional.
Në
procesin e unifikimit të të drejtës ndërkombëtare tregtare përmes praktikës rol
të rëndësishëm kanë luajtur organizatat e mëdha dhe të fuqishme profesionale
dhe shoqata të cilat kanë qenë në pozitë të influencojnë tipizimin e rregullave
në një lëmi të caktuar të te drejtës ndërkombëtare tregtare. Me kontratat e
tyre tipe dhe formulare paraprakisht kanë qenë të rregulluara edhe elementet më
të imta, konform klauzolës për “kryerjen e veprimtarive më lehtësi dhe më
siguri”. Palët të cilat dëshirojnë që të lidhin kontratë me anëtarët e këtyre
organizatave nuk kanë mundësi të tjera vetëm që t’i pranojnë në tërësi ose të
refuzojnë në tërësi kushtet e kontratës, dhe se pikërisht nga kjo emërtohen
kontrata sipas aderimit (pranimit) apo kontratë athezione.
Si
formë e unifikuar e tipizimit të kontratave janë edhe kushtet e përgjithshme
ose kushtet e afarizmit të cilat i sjellin organizatat profesionale të
sipërpërmendura në lidhje me rregullimin e marrëdhënieve kontraktore në një
lëmi shkencore të caktuar.
Me
kushtet e përgjithshme dhe kontratat formulare janë krijuar parimet
ndërkombëtare tregtare të cilat përjashtojnë zbatimin e të drejtave nacionale
dhe sjellin në praktikë teknika të reja për lidhjen e kontratave. Ato
themelohen në atë që palët pa shumë mund
dhe me pak kohë të shpenzuar të lidhin kontrata me të cilat i
rregullojnë në detale marrëdhëniet e tyre. E drejta e cila është krijuar si produkt i këtyre
marrëdhënieve, në teorinë juridike, quhet e drejta formulare. Duke ju falënderuar këtyre, në lëmi të
ndryshme shkencore të tregtisë ndërkombëtare është krijuar një rregullim i ri
juridik i cili përjashton përdorimin e sistemit juridik nacional. Në mënyrë që
plotësisht të përjashtohet mundësia e intervenimit të gjykatave në raste të
caktuara kontestuese, tregtarët ndërkombëtar kanë paraparë kompetencën e
mekanizmave të veçantë respektivisht arbitrazheve ose gjykatave të zgjedhura.
Shikuar në aspektin e përgjithshëm,
tregtarët ndërkombëtar në kontratat e tyre ju mënjanohen aplikueshmerisë
të të drejtave nacionale, gjykatave duke arritur kështu që të krijojnë një
sistem të veçantë të sanksioneve që do të shqiptoheshin kundër atyre palëve të
cilat refuzojnë që të zbatojnë vendimet e arbitrazhit për të cilin janë
përcaktuar në kontratë paraprakisht.
Vërejtjet themelore
të cilat në mënyrë të arsyeshme ti bëhen të drejtës formulare bazohen në faktet se ato vazhdimisht i rregullojnë në
mënyra të ndryshme marrëdhëniet, se ato vazhdimisht është kontradiktore dhe jo
e plotë, që nuk ofron tregtarit ndërkombëtar siguri juridike për çka edhe është
krijuar, që tekstet e kontratave janë të stërzgjeruara dhe të komplikuara, që
nuk ka parime themelore të bazuara në logjiken e një sistemi juridik pozitiv i
cili do të mundësonte plotësimin e zbrazëtirave dhe zgjedhjen e kundërshtimeve,
që nuk rregullon në mënyrë unike çështjet të cilat në të drejtën nacionale
futen në lëmin e dispozitave imperative dhe në fund që është shndërruar në një
instrument presioni në dorë të partnerëve më të fortë ekonomikisht. Pavarësisht
nga elementet pozitive dhe negative që ka e drejta formulare në praktikë ajo
është duke u zhvilluar, edhe pse ndoshta në mënyrë anarkike, duke i rregulluar
në detale çështjet, në bazë të klauzolave dhe autonomisë së vullnetit të palëve
të cilat lidhin kontrata.
3.2.
BARAZIMI I TË DREJTËS NDËRKOMBËTRE KONTRAKTORE NË BAZË TË ORGANIZIMIT TË
AKCIONEVE NGA FORUMET NDËRKOMBËTRE
Unifikimi i të
drejtës kontraktore ndërkombëtare nëpërmjet forumeve kompetente ndërkombëtare
ka vajtur në dy drejtime të nisur nga dy konventa. E para ka shkuar në drejtim
të asaj që si bazë të merret ekzistimi i praktikës afariste, ndrësa e dyta ka
kërkuar nga ligjdhënësit unifikimin e sistemeve juridike si në planin e
brendshëm po ashtu dhe në atë ndërkombëtar nëpërmjet të kodifikimeve
ndërkombëtare. Rregullat të cilat janë propozuar të nxjerrën duheshin të kishin
karakterin e përgjithshme dhe abstrakt. Sipas këtij koncepcioni, kodifikimi
ndërkombëtar duhet të themelohet në ligje, jurispondencë dhe në doktrinën
shkencore nacionale. Ajo ishte dashur të ofrojë burime juridike të përgjithshme
dhe autoritative në mënyrë që të kontribuohet në interpretim të njëjtë të
kontratave dhe krijimin e praktikës unike në organet e judikaturave nacionale.
3.2.1.
Unifikimi nëpërmes normalizimit të praktikës tregtare ekzistuese
Në kuadër të këtij
koncepcioni është e posaçërisht e rëndësishme aktiviteti i Komisionit Evropian
Ekonomik, Kombeve të Bashkuara dhe Odes Ndërkombëtare Tregtare.
Komisioni Evropian
Ekonomik ka miratuar një seri kontratash tipe dhe rregullave të përgjithshme të
njohura si “Kontrata të Gjenevës”. Më këtë është tentuar të krijohen modele të
unifikuara të kontratave tipe dhe kushte të përgjithshme më qëllim të
zvogëlimit të paqartësive për palët dhe evitimit të dominimit eventual të
ndonjërit prej tyre. Këto kontrata
themelohen në metodën e zbatimit të tyre vullnetar, dhe janë të plota në atë
masë sa që të përjashtojnë zbatimin e çfarëdo të drejte nacionale.
Sukseset më të
rëndësishme, në planin e unifikimit të kryera nga ana e Odes për Tregti
Ndërkombëtare, na dyshim, janë aprovimi i Incotermc-it, grumbull rregullash për
interpretimin e terminologjisë kryesore të cilën e përdorin në kontrata të jashtme tregtare, rregullave
unike dhe dokeve për dokumentimin e
akreditivave, të pranuara nga ana e bankave gati në të gjitha vendet e botës.
Bazë për
interpretimin e rregullave kanë qenë doket e tregtisë ndërkombëtare. Incotermc
– e janë dalluar për një pjesëmarrje mjaft të gjerë në zbatimin e dokeve
ndërkombëtare, në mënyrë që sipas teorisë së të drejtës konsiderohen të
detyrueshme në zbatim edhe në rast se
palët nuk janë deklaruar për to.
Të rëndësishme janë
edhe aktivitetet e organizatave të ndryshme shkencore dhe instituteve më qëllim
që tregtisë ndërkombëtare t’i vihet në dispozicion aso rregullash të cilat
ekonomistet do të i shfrytëzonin gjatë afarizmit të tyre. Duhet të ceket edhe
aktiviteti i Shoqërisë për të drejtën ndërkombëtare, Shoqërisë për të drejtën
shkencore ndërkombëtare, Institutit për të drejtën ndërkombëtare etj.
3.2.2.
Unifikimi nëpërmes konventave ndërkombëtare
Aktet e unifikuara më
përpara, karakterizohen me zbatimin e tyre vullnetar. Kjo nënkupton se këto
akte janë zbatuar vetëm në ato kontrata në të cilat palët janë thirrur në to
ose ato nuk janë përjashtuar. Detyrueshmerinë e zbatimit të rregullave të
unifikuara mund të sigurojnë vetëm aktet të cilat i kanë miratuar organet
kompetente shtetërore përmes konventave ndërkombëtare. Koncepti për unifikimin
zyrtar fillon nga ligji, jurispodencë dhe doktrinë shkencore dhe rezultate e
para janë arritur në fund të shek. XIX dhe në fillim të shek. XX. Të arriturat
më të rëndësishme në këtë lëmin janë arritur lidhur me pasurinë industriale, komunikacion, të
drejtës kambialore dhe çekore. Tendencave për të qëndruar dhe vazhduar më tutje
në këtë drejtim i kanë kontribuar edhe organizatat (shtetërore) ndërkombëtare.
Lidhja e Kombeve,
gjatë kohës sa ka funksionuar, ka kryer
unifikimin e rregullave në lëmin e shenjave më vlerë dhe të arbitrazhës
tregtare ndërkombëtare.
Organizata e Kombeve
të bashkuara ka vënë në dukje gjithashtu rëndësinë e aktiviteteve për
unifikimin e të drejtës tregtare dhe këtë si në planin botëror po ashtu edhe në
planin regjional. Më rëndësi të veçantë në kuadrin e veprimtarisë së OKB-së
lidhur me unifikimin e së drejtës, hap të
rëndësishëm ka paraqitur themelimi i komisionit të veçantë në OKB-së për
të drejtën tregtare ndërkombëtare (UNCITRAL) në vitin 1966. Përafërsisht, për tri dekada puna e UNCITRAL
ka dhënë rezultate të rëndësishme, duke sjellë këto Konventa dhe rregullore:
ü Konventa
e OKB mbi pa parashikueshmerinë para shitjes ndërkombëtare;
ü Konventa
e OKB mbi kontratat për shtijën ndërkombëtare;
ü Konventa
e OKB mbi trasimin kambialit personal
ndërkombëtar;
ü Konventa
për çeqet ndërkombëtare;
ü Rregullorja
për arbitrazhin UNCITRAL;
ü Konventa
për transportin e mallrave; dhe
ü Rregullat
uniforme mbi klauzolat për shumën e kontraktuar për shkak të mos përmbushjes.
Metoda dytë, lidhur me natyrën uniforme te të
drejtës kontraktore, karakterizohet me
efekte të rregullimit të marrëdhënieve të caktuara. Me miratimin e ligjeve të
ngjashme rregullohen marrëdhëniet e caktuara nëse ato e kanë karakterin
ndërkombëtar, ndërsa ligji nacional, nëse edhe më tutje qëndron në fuqi
rregullon vetëm marrëdhëniet e karakterit të brendshëm. Kjo nënkupton se me
miratimin e konventës në praktikë ekzistojnë dy lloje dispozitash:
Ø rregullat
e ngjashme ligjore të miratuara në konventë, e cila zbatohet në marrëdhënie
kontraktore me palët të të cilët njëra i përket shtetit të huaj me të cilin
është nënshkruar konventa;
Ø rregullat
ligjore nacionale të cilat edhe më tutje zbatohen në marrëdhënie kontraktore të
cilat kanë element të huaj.
Ligjet uniforme si burime
të së drejtës tani për tani janë mjaft të rrallë, sepse janë rezultat i një
pune të gjatë, të vështirë dhe të koklavitur. Shembull ilustrativ është ligji uniform mbi shitjen ndërkombëtare
për sjelljen e saj iniciativa është ndërmarrë qysh në vitin 1929. Që atëherë
janë ofruar katër projekt-ligje, janë mbajtur dy konferenca ndërkombëtare dhe
janë bashkangjitur një seri vërejtjesh dhe sugjerimesh të qeverive nacionale.
Ligji ka hyrë në fuqi në vitin 1972 dhe vetëm në 10 shtete. Është tërësisht e
qartë se procedurat e tilla të gjata dhe të komplikuara nuk i konvenojnë
nevojave dinamike të tregtisë ndërkombëtare.
ZGJIDHJA
ALTERNATIVE E KONTESTEVE BIZNESORE
Arbitrazhi
Arbitrazhi është metoda më e zakonshme dhe bashkëkohore e
zgjidhjes së mosmarrëveshjeve të cilat lindin gjatë zhvillimit të operacioneve
në tregtinë ndërkombëtare. Është një mjet privat i
zgjidhjes së konflikteve bazuar në marrëveshjen e paraprake të palëve për t'ia
referuar kontestin
eventual për një gjykate private. Kjo formë dhe metodë për të zhvilluar një
çështje gjyqësore zakonisht preferuar për njëseri arsyesh. Procedura para gjykatës së arbitrazhit ka tendencë të jetë shumë më e shpejtë se
sa çështje e njëjtë kontestimore t’i adresohet një gjykate kombëtare për t’u
realizuar respektivisht gjykuar. Një
gjykatë e arbitrazhit e kontraktuar – caktuar për të dëgjuar dhe zgjedhur një
mosmarrëveshje sipas praktikave me sigur të madhe do të kushtojë
vëmendje të plotë të e të vazhdueshme çështjës kontestimore. Gjykata e rregullta zakonisht kanë kohë të limituar,
listat të gjata e të ndryshme të rasteve të cilat kërkojnë një përqendrim dhe
vëmendje me të thëlluar për gjykuar një rast gjë e cila është situatë e
vështirë. Edhe pse gjykatat arbitrazhit duhet
të plotësojnë kërkesat e drejtësisë natyrore dhe të vendosin në pajtim me
ligjin ato duhet dhe mund të të miratojë procedurat e fleksibël dhe të shpejtë. Edhe pse arbitrazhit
mund të jetë më i shtrenjtë se procesit gjyqësor i zhvilluar në një gjykatë të
rregullt, tregtarëve u konvenon dhe parimisht pajtohen që të qëndrojnë në këtë
procedurë pikërisht për të fituar në kohë dhe thjeshtësi procedurale. Përveç kësaj,
shpenzimet e arbitrazhit zakonisht duhet të jenë të përballueshme nga palët dhe
sipas rregullit nuk tatimoren nga të tatimpaguesit. Tregtarët shpesh preferojnë
intimitetin e procesit të arbitrazhit për publicitet që merr pjesë gjatë
procedurës gjyqësore.
Hyrja
Një
pjesë e vendeve të Evropën Jug - lindore ende gjendet në fazën fillestare të
procesit të anëtarësimit në Unionin Evropian. Pa asnjë dyshim, procesi i
harmonizimit dhe përafrimit të së
drejtës vendore me të drejtën e Unionit Evropian, parasëgjithash parimeve të
parapara në Librin e Bardhë që i dedikohet pergaditjeve të anëtarësimit, janë
detyra të rëndësishme të institucioneve shtetërore. Në kuadër të këtij procesi
fillimisht duhet të kontribuojnë institucionet akademike – shkencore të cilat
konsiderojmë që tani më kanë arritur njohuri për të drejtën evropiane duke e
shqyrëtuar edhe procesin e harmonizimit sipas standardeve të kërkuara.
Natyrisht, kjo bazë filestare e fillimit të procesit të harmonizimit të
legjislacionit të vendit të caktuar me atë të Unionit Evropian duhet inicoihet
bazuar në traditën nacionale legjilative por edhe në bazë të metodave komperative
të vendeve të cilat e kanë kaluar ose janë në këtë proces. Ky proces është edhe
projekt institucional i cili përveç që u dedikohet qytetarëve të vendit
përfituies i bënë edhe të gjitha ministritë dhe organet ligjdhënëse. Në kuadër
të kësaj veprimtarie harmonizuese rol të rëndësishëm luan edhe kompletimi i
legjislacionit të brendshëm për arbitrazhin. Ky legjislacion jo vetëm që ndikon
në shkarkimin e punës të cilën e kanë gjykatat e rregullta të vendit për
zgjedhine e tërësisë së çështjeve kontestimore në lëmin e biznesit por në mas
të madhe ndikon në rritjen dhe garantimin e investimeve të huaja. Kjo për
faktin se nëpërmjet të kontratave arrihet që të kontraktohet kontesti eventual
në gjykatën e arbitrazhit si metodë dhe
formë e specializuara për zbatimin e legjislacionit komunitar. Tregtarët shpesh preferojnë intimitetin e procesit të arbitrazhit
dhe përjashtimin e parimit të publicitet që merr pjesë gjatë procedurës
gjyqësore.
Arbitrazhi në kontekstin historik
Tani
më nuk është kontestuese se arbitrazhi[1]
në shoqërinë njerëzore ekziston që nga kohërat e vjetra. Sipas disa mendimeve
dhe botimeve të ndryshme arbitrazhi ka ekzistuar gjithmonë dhe rrjedhimisht
është i vjetër po aq se edhe vet shoqëria njerëzore. Për shkak të natyrës që
ka, në qarqet akademike konsiderohet se fenomeni arbitrazh i ka tejkaluar
perceptimet internacionale dhe tani parqet një fenomen përfundimisht
intelektual.[2]
Duke i përmbledhur burimet historike për kuptimin, rolin
ekzistencën, etj, të arbitrazhit dhe atë që nga Greqia antike, Roma e vjetër,
vendet e lindjes së afërt dhe të mesme, mund të përfundohet se arbitrazhi është
një institucion shumë i vjetër që ka lindur dhe është zhvilluar gjatë kohës
pothuajse në shumicën e territoreve të vendeve. Deri në mesin e Shekullit XIX
ka dominuar lloji i arbitrazhit tradicional roli i të cili ka qenë para së
gjithash ruajtja marrëdhënieve të mira
në mes të njerëzve të cilat në ndonjë formë kanë qenë të detyruar të jeton në
bashkësi siç është rasti me familjen, të afërmit, etj,. Deri të arbitrazhi ka
ardhur vetëm në rastet më ekstreme kur papajtueshmëritë respektivisht kontestet
që kanë lindur kanë qenë aq të mëdha sa për zgjedhjen e tyre është dashur
intervenimi i palës së tretë. Palët në kontest për arbitër kanë zgjedhur
personin e caktuar gjykimi, dija, objektiviteti, besimi dhe autoritet i të
cilit nuk qenë aspak të dyshimtë. Duhet theksuar se sipas këtij modeli janë
menaxhuar dhe rregulluar kontestet politike dhe pronësore edhe në polisat e
vjetra greke. Ky lloj tradicional i arbitrazhit edhe sot nuk është braktisur
për të rregulluar konteste të caktuara në jetën shoqërore por përkrah tij janë
zhvilluar edhe lloje të reja të cilat mund të klasifikohen sipas kritereve të
ndryshme. Sipas autorit Pak, arbitrazhet mund të klasifikohen sipas disa
kritereve: sipas mënyrës së zgjedhjes së kontestit: arbitrazhet që kontestet i
zgjedhin me mjete juridike dhe arbitrazhet të cilat kontestet i zgjedhin me
mjete jo juridike; sipas palëve pjesëmarrëse: arbitrazhet të cilat zgjedhin
konteste në mes të shteteve sovrane, arbitrazhi për tregti të jashtme që
zgjedhë kontestet nga lëmi i tregtisë ndërkombëtare dhe arbitrazhi për zgjedhjen e kontesteve nga
tregtia me mallra dhe shërbime që qarkullojnë në sferën nacionale ose raporteve
biznesore pa elementin e jashtëm; sipas qëndrueshmërisë: arbitrazhe të tregtare
të përhershme dhe të përkohshme (ad hoc); sipas tërësisë së normave që vlejnë:
arbitrazhe për tregti të jashtme të cilat i takojnë sistemit ndërkombëtar,
arbitrazhin tregtar nacional respektivisht arbitrazhin e odave tregtare dhe
arbitrazhin ad hoc.[3]
Ky
punim trajton kontratën në bazë të së cilës kontraktohet kompetenca e
arbitrazhit ndërkombëtar (të përhershme – institucionale ose të përkohshme – ad
hoc) për tregti për zgjedhjen e kontesteve të karakterit pasuror me element
ndërkombëtar me ç’rast palët në bazë të kompetencave ligjore ua besojnë
zgjedhjen e kontestit dhe vendimin e konsiderojnë të formës së prerë sikurse
çdo vendim tjetër gjyqësor.
Zhvillimi
i një arbitrimi të këtillë në kuadër të rregullimit të marrëdhënieve tregtare
ndërkombëtare konsiderohet fenomen relativisht i ri. Që në fillim të Shekullit
XIX disa shoqëri tregtare kanë filluar që të respektojnë arbitrazhat si
isntitucione të përhertëshme dhe të veçanta për zgjedhjen e kontesteve nga sfera
e tregtisë ndërkombëtare. Rregullat e këtyre arbitrazheve gradualisht e kanë
tejkalluar legjislacionin e vendit dhe dhe janë shëndrruar në një sistem
autonom i cili është pëlqyer dhe zbatuar nga subjekte të fuqishme ekonomike.
Rast tipik subjekteve të këtilla biznesore paraqesin shoqëritë e sigurimit
Lloyd në Londër si dhe Shoqëria e e tregtarëve të miellit London Corn Trede
Association.[4]
Motivi
i cili i ka shtyrë subjektet biznesore që lidhur me kontratat ndërkombëtare të
kontraktojnë kompetencën e arbitrazhit në rast të ndonjë kontesti ka qenë
dëshira që kontesti të zgjedhet me ligj dhe drejtë më mënyrë specifike duke i
marrë parasysh dokte profesionale dhe rregullat e caktuara të sjelljës. Vet
natyra komplekse e strukturës të marrëdhënieve të tregtisë së jashtme kërkojnë
një shkallë të lartë të kujdese me rastin e zgjedhjes së këtyre kontesteve.
Palët në këto konteste ju takojnë botës së biznesit e që qëllimi parësor i tyre
është në përgjithësi zhvillimi i veprimtarisë biznesore sipas parimit të njohur
në tregtinë ndërkombëtare “goodwill”.
Ky parim shpesh shumë më të rëndësishëm e konsideron ruajtjen e marrëdhënieve
të mira dhe fer biznesore se sa edhe fitimin e ndonjë kontesti të caktuar.
Roli
i arbitrazhit të tregtisë ndërkombëtare para së gjithash nuk është vetëm
zgjedhja e kontesteve. Kjo arbitrazh para vetës ka misionin e ndërtimit të një
praktike tregtare fer dhe parimit juridik – biznesor bona fides.
Për
arbitrazhin potencohet se vepron edhe si faktor psikologjik që jo rrallë ka rol
vendimtar në sjelljen e palëve ne veçanti të atyre subjekteve të cilat nuk ju
përmbahen standardeve ndërkombëtare të tregtisë.[5]
F Përparësitë e zgjedhjes së kontesteve biznesore
ndërkombëtare nëpërmjet të arbitrazhit
Arbitrazhi tregrat ndërkombëtar paraqet një institucion
specifik e kompleks për nga forma e krijimit dhe metodat e procedimit për zgjedhjen e kontesteve që lindin nga
operacionet që lindin, zhvillohen dhe përfundojnë në sferën e tregtisë ndërkombëtare. E vecanta e këtij
institucioni është kompetencë ka e cila
buron nga vullneti dhe konsensualiteti i palëve kontraktuese.[6]
Është e njohur se karaktreri dhe struktura e komplikuar
e marrëdhënieve biznesore ndërkombëtare kërkojnë kujdes maksiomal dhe trajtim
të veçantë me rastin e paraqitjes dhe të zgjedhjes së kontestve të caktuara nga
kjo sferë. Njëri ndër motivet themelore që i shtynë subjektet të përcaktohen që
brenda një kontrate biznesore ndërkombëtare, e cila i referohet rregullimit
operacioneve dhe marrëdhënieve specifike, në rast të paraqitjes së ndonjë
kontetsi eventual, komepetente për zgjedhje e tyre të përcaktojnë gjykatën e
arbitrazhit. Kjo për shkak se mbizotëron
bindja se çështja kontestuese do të zgjedhet drejtë, shpejtë, profesionalisht
dhe nga personalitete që kanë kualifikime dhe cilësi të duhura morale dhe
profesionale. Palët para arbitrit të kësaj gjykate zakonisht i takojnë botës së
biznesit qëllimi i të cilëve është ushtrimi i aktivitetit biznesor. Nga këto
arsye palët ndonjëherë kanë interes më të madh që në këto marrëdhënie t'i ruajnë
lidhjet e tyre biznesore dhe pozitën autoritative se sa edhe të fitojnë
kontestin e inicuar.
Roli i arbitrazhit ne tregtinë ndërkombëtare nuk është i
bazuar vetëm në zgjedhje të kontestve të caktuara. Parasëgjithash ky
instituciona para vetës ka misionin e ndërtimit të një praktike të bazuara në
parime te fer pley dhe boa fide në kuadër të aktiviteteve
tregtare ndërkombëtare në përgjithësi. Për arbitrazhin potencohet se ajo vepron
edhe si faktor psikologjik që në
vazhdimësi ka rolin e injorimit të subjekteve të caktuara të cilat nuk i
pranojnë dhe bojkotojnë standardet e pranuara tregtare ndërkombëtare. Andaj, në sferën e qarkullimit dhe operacioneve tregtare ndërkombëtare parimisht
në konsideratë merren edhe qendrimet e arbitrazhit. Sipas rregullit përvec
qendrimeve e arbitrazheve konsiderohen edhe efeket që vinë nga rreziqet në rast
të zgjedhjes së kontestit para këtyre gjykatave. Edhe në këtë kuptim,
arbitrazhi kontribuon në tejkalimin e kontesteve dhe krijimin e kushteve për
vijimin e rregullut të transaksioneve tragtare ndrkombëtare. Për këtë arsye
arbitrazhi ka rol të rëndësishëm jo vetëm në sferën e të drejtës por edhe në
sferate e marrëdhënieve politike dhe ekonomike.
Rëndësia e pranimit të palëve që kontesti eventual i
tyre të zgjidhet nga ndonjëra nga arbitrazhet në sferën e tregtis ndërkombëtare
është e themeluar pikërisht për shkak të
mosbesimit që kanë palët kontraktuale në gjykatat nacionale të vendeve
të huaja. Pavërsisht nga parimet dhe bindjet e vendeve të caktuara për panshëmrinë
gjykatava të rregullta nacionale, prap se prap praktika jo rrallë ka treguar se
ka raste kur këto gjykata kanë qenë të
një anëshme në favor të palës vendore. Situata e këtillë e ka favorizuar dhe aktualizuar abitrazhin si forume serioze
e të paanshme në zgjedhjen e kontestve. Në përcaktimin e palëve të interesuara
për arbitrazh ka ndikuar edhe mundësia e
zgjedhjes së arbitrit të cilët janë zakonisht ekspertë të qarkullimit tregtarë
ndërkombëtar me njohuri të mjaftueshme për teknikat dhe operacionet e biznesit.
Ashtu siç mund të zgjedhin arbitrin ose panelin e aribitëve, palët lirishëm
kanë mundësi të deklarohen se sipas të cilës së drejtë materiale dhe
procedurale do të procedojnë. Përveç kësaj, palët sipas parimit të
konsensualitetit kanë të drejtë të zgjedhin vendin e arbitrazhes që nënkupton
zgjedhjen e vendit nga i cili arbitri do të nxjerrë vendimin që ka rëndësi
shumë ta madhe në fazën e ekzekutimit të tij.
Rëndësia e veçntë e arbitrazhit qëndorn pikërisht në
shpejtësinë procedurale. Në kuadër të procedimit – gjykimit të arbitrazhit
sipas rregullit gjykimi është një shkallësh dhe më pak formal se sa ai që
nxjerret gjatë procedurës në gjykatë të rregullt. Vendimit i arbitrazhit është
meritor dhe ndaj tij palët nuk mund të ushtrohet ankesë. I vetmi mjet juridik i
cili mund të ushtrohet ndaj këtij vendimi është kërkesa për prishjen e vendimit
të arbitrazhit për të cilin vendon gjykata e shtetit kompetente sipas vendit ku
është zhvilluar procedura. Megjithatë, prishja e vendimit të arbitrazhit mund të
ushtohen vetëm më pretendimet se nuk janë respektuar kushtet procedurale dhe në
asnjë mënyrë për shkak të kushteve materiale dhe faktike. Procedura para arbitrazhit është jopublike
për shkak të interesit dhe fshehtësive biznesore që kanë palët. Të gjitha këto
rrethana kanë ndikuar që arbitrazhi të fitojë rol primar në sferën e zgjedhjes
së kontestve të qarkullimit të tregtisë ndërkombëtare dhe jetës biznesore.
F Burimet juridike
ndërkombëtare
G Konventat ndërkombëtare
Rol vendimtar në evaluimin
dhe avansimin e arbitrazhit, në veçanti në sferën e marrëdhënieve të tregtisë
ndërkombëtare, kanë pasur dhe kanë konventat multilaterale, regjilane dhe
bilaterale. Dy konventat
e para multilaterale sipas të cilave është rregulluar çështja e arbitrazhit
ndërkombëtar datojnë para Luftës së Dytë Botërore në kuadër të Lidhjes së
Kombeve të lidhur ne Gjenevë. Këto janë Protokoli mbi arbitrazhin i nxjerrë me
24 shtator 1923 (i njohur si Protokoli i
Gjenevës) dhe Konventa për ekzekutimin e vendimeve të arbitrazhave të huaja e datës 26 shtator 1923 (e njour si Konventa e Gjenevës). Në kohën e nxjerrjës së tyre këto
dokumente janë cilësuar të një rëndësie të veçantë duke i pasur parasysh faktet
se ato kanë aritur që me shpejtësi t'i tejkalojnë vështerësitë që janë
paraqitur me herët nga ky lëm.
Progresim të cilin do ta fitoj arbitrazhi posaqërisht
sipas dispozitave të Konventës për pranimin e ekzkeutimin e vendimeve të
arbitrazhit ndërkombëtar të vitit 1958 (e njohur si Konventa e New Yorku – t)
patën ndikim zbehjen dhe uljën e rëndësisë së Protokolit të Gjenevës dhe Konventës së Gjenevës. Këto ky
dokumente nuk vlejnë më ne mes të shteteve të cilat e kanë pranuar dhe
Konventën e New York – ut.[7] Konventat e sipërpërmendura zbatohen vetëm
për ato vendet të cilat nuk janë nënshkruese të Konventës së New York – ut si
dhe në marrëdhëniet në mes të vendeve të cilat nuk janë nënshkruse të Konventës
së New Yorkut dhe atyre të cilat e kanë ratifikuar këtë Konventë. Konventa e
New York – ut deri me tani paraqet instrumet universal juridik – konventë të
veçantë ndërkombëtar nga sfera
arbitrazhit të tregitisë ndërkombëtare.
Kjo konventë të cilën deri me sot e kanë pranura rreth 160 shtete zbatohet dhe
interpretohet nga ana e gjykatave të një numri të madh të shteteve dhe
njëkohësisht paraqet lëndë të veçantë për trajtim shkencor nga doktrina në tërë
botën.[8]
Në kuadër të konventave të karakterit regjional të cilat
e rregullojnë arbitrazhin e tregtisë ndërkombëtare e rëndësishme është Konventa
Evropiane për arbitrazhin ndërkombëtar e nxjerrë me 21 prill 1961 në Gjenevë
nga ana e Komisionit Ekonomik të Kombeve të Bashkuara për Evropen. Këtë konventë deri me sot e kanë
pranuar 26 shtete evropiane. Sipas qendirimit të përgjithsmë doktrinar,
Konventa Evropiane paraqet një etap të rëndësishme të evolucionit të së drejtës
së arbitrazhit të tregtisë së jashtme. Në fund, kur është fjala për konteste
nga sfera e investimeve, me rëndësis të posaqme për zgjedhje të tyre në mes të
shtetit dhe subjekteve të caktuara si dhe në mes të vet shteteve është Konventa
eVashingtonit datës 18 mars 1965 e pranuar nga 130 shtete.[9]
G Ligjet – model
si rregulla të rëndësishme për harmonizimin e arbitrazhit të tregtisë ndërkombëtare.
Njëri nga dokumentet më të rëndësishme për unifikimin
dhe harminizimin e rregullativës së arbitrazhit për tregti ndërkombëtare është
Ligji – model i arbitrazhit të tregtisë ndërkombëtare i cili është miratuar nga
Komisioni i KB me 21 qershor 1985 për të drejtën tregtar ndërkombëtare
(UNICITRAL)[10]
Qëllimi themelor i sjelljës së Ligjit – model është
konstituar në përcaktimi i rregullave të përgjithshme të cilat do t'i
përcaktonin standardet moderne të një arbitrazhi për tregti ndërkombëtare që do
të pranoheshin nga sisstemet juridike të shteteve pavarësisht se çfarë sistemi
ekonomik që kanë. Në këtë kuptim me Rezolutën e Organizatës së Kombeve të
Bashkuara të datës 11 dhjetor 1985 shteteve u është " rekomanduar që të marrin në konsiderim Ligjin – model kur
të nxjerrin ose kryejë ndonjë revizion të legjislacionit të vet në mënyrë që ai
t'u përshtatet nevojave bashkëkohore për arbitrazhin e tregtisë
ndërkombëtare".[11]
Edhe pse ndryshimet në mes të sistemeve juridike
nacionale kanë sjellë komplikim në unifikimin e rregullativës për arbitrazhin
ndërkombëtar, roli i Ligjit – model sot vlerësohet i kënaqëshëm. Shkakun e
këtij suksesi pa asnjë dyshim duhet kërkuar në karakterin fleksibil të
harmonizimit që ky dokumet reflekton. Për ndryshim nga legjislacionet specifike
dhe konventave ndërkombëtare të cilat nuk pranojnë modifikimin e rregullave të
veta, Ligji – model u propozon shteteve që zgjedhjet e veta nga kjo lëmi t'i rishikojnë dhe t'i harmonizojnë në bazë
të Ligjeve – model. Në këtë mënyrë secili shtet është i lirë që për nevoja të
procesit të integrimit të hamonizojë legjislacionin nacional në bazë të Ligjeve
– model që konsiderohet mjaft fleksibile. Duke i pasura parasysh zgjedhjet që
ofrojnë Ligjet – modele, disa nga shtetet kanë vendosur që të hecin më tutje në
drejtim të liberalizimit të rregullativës ligjore për sferën e arbitrazhit të
tregtisë ndërkombëtare. Ligjet – model janë pranuar nga numri më i madh i
sistemeve juridike dhe sot mbi 20 shtete kanë nxjerrë ligjin mbi arbitrazhin të
cilat, kush më pak e kush me shumë, janë
bazuar pikrësisht në këto modele.[12]
Duhet potencuar se këtyre ju kanë bashkuar tetë shtete te SHBA – ve dhe të
gjitha provincat në territorin e
Kanadës.
F Ligji nacional si burim juridik
Burim i rëndësishëm dhe i veçantë juridik për funksionin
dhe kopetencën e arbitrazhit të tregëtisë ndërkombëtare është ligji
nacional. Rëndësia e tij është rritur në
njëzet vitet e fundit për shkak sigurisë, efikasitetit dhe profesionalitetit që
ka treguar në zgjedhjen e kontesteve eventuale që kanë dalura nga zhvillimi i
operacioneve të tregtisë ndërkombëtare.
Shkaqet për nxjerrjen e legjieve të veçanta nacionale për arbitrazhin janë të
shumfishta. Në radhë të parë janë ato të cilat rrjedhin nga operacionet
intensive të cilat janë karakteristike për biznesin ndërkombëtare. Arbitrazhi
është bërë mënyra me e zakonshme për zgjedhjen e kontestitit eventual dhe edhe
ato shetete të cilat kanë “papajtueshmëri”[13] me konceptet dhe zgjedhjet e saja cdo
ditë janë duke ju nënshtruar një regjimi shumë më të rreptë dhe kërkesave të
tregtisë ndërkombëtare që të ndryshojnë qëndrimin në këtë fushë.[14] Në këtë kuadër, Modeli i Ligji të Arbitrazhit mbi Tregtinë Ndërkombëtare
është provuar të jetë baza më e rëndësishme për modernizimin e rregullave të
arbitrazhit të tregtisë ndërkombëtare. Natyrisht kjo nënkupon nevojën që ligjet
nacionale në këtë fushtë të harmonizohen me te.
Juridiksionin ose kompetenca e arbitrazhit është e bazuar marrëveshje të
palëve kontraktues të cilta paraprakisht pajën pajtuar kontestin evetuar për zgjedhja t’ia besojnë
arbitrazhit. Andaj një kontratë e vlefshme për
të siguruar kompetencë arbitrazhit është baza e krijimit të juridiksionit dhe
në të njëjtën kohë përjashtim (off) të një gjykata kompetente shtetërore. Marrëveshja për arbitrazhin shfaqet në dy forma. E
para ka të bejë me kontraktimin paraprakt të kompetencës së saj dhe e dyta kur
palët në një konest eventual pajtohen ose arrijnë kompromis që ta cështjën ta
dërgojnë në një gjykatë arbitrazhi.
F
Njohjen dhe zbatimin e vendimeve të arbitrazhit
Problemi i njohjes dhe zbatimit të vendimeve të
arbitrazhit të pasqyrohet në faktin se ato mund të drejtëpërdrejtë e detyrjnë organet shtetërore
që t’i zbatojnë ato pa përjashtim. Kjo
nënkupton se nëse pala e humb kontestin dhe
nuk pranon që vullnetarisht t’i përmbush detyriet nga ky vendim i
arbitrazhit, të jetë e mundur që ai të zbatimohet – realizohet vetëm përmes
gjykatave kombëtare. Baza e saj është autonomia e vullnetit të palëve dhe
parimi i konsenualitetit për të ju shmangur jurisdikdionit të gjykatave të
rregullta nacionale dhe kontraktimi i kompetencës së gjykatës së arbitrazhit. Në
mënyrë që të shmangen situata të tilla dhe për të lehtësuar njohjen dhe
zbatimin e çmime të arbitrazhit, konventat ndërkombëtare (më e rëndësishme në
këtë aspekt është New York Konventa) dhe Ligji modeli në mënyrë uniforme për të
përcaktuar kushtet për njohjen dhe zbatimin e çmime arbitrazhit. Kushtin që
vendimi i arbitrazhit, pa marrë parasysh në të cilën tokë e marra do të njihet
si e detyrueshme, dhe se një kërkesë me shkrim gjykatës kompetente për të bërë
me rreth i ngushtë pikërisht duke specifikuar arsyet për refuzimin e njohjes
ose ekzekutimit, këto dokumente japin izvšenje efektive Çmimin si objektivi
kryesor i çdo arbitrazh të mosmarrëveshjes.
Llojet e Arbitrazhit
Në praktikën e tashme të
begatshme të gjykimit të arbitrazhit, paraqiten dy lloje kryesore të
arbitrazhit :
F
Arbitrazhët ad hoc
(A-të përkohshme) dhe
F
Arbitrazhët
institucionale, (gjykatat e zgjedhura të përhershme).
A. ad hoc – është gjykatë e zgjedhur
që themelohet në bazë të kontratës së palëve me detyrë dhe qëllim që të gjykojë
vetëm një kontest të caktuar, në mënyrë që të pushojë se ekzistuari pas
gjykimit të atij rasti.
A. institucionale – është
organizatë permanente, e themeluar me detyrë, që ta ushtrojë funksionin e
gjykatës së zgjedhur, nëse dhe atëherë kur palët në kontest I drejtohen për
këtë. Këto A. janë shërbime-servise joshtetërore, të gatshme për tu ndihmuar
subjekteve që kanë nevojë.
Përparësitë dhe mangësitë e Arbitrazhit
Gjykatat e A. janë gjithnjë e
më shumë të kërkuara dhe të kontraktuara, ngase konsiderohet se kanë më shumë
përparësi nga ato shtetërore gjyqësore.
Ja disa nga përparësitë e tyre:
¯
Ekzistimi (lidhja) e marrëveshjes së A-imit, si
prerekvizitë e arbitrimit;
¯
Mundësia e zgjedhjes së arbitrave (gjyqtarëve) nga palët
sipas dëshirës së tyre
¯
Profesionalizmi (ekspertiza) e lartë e arbitrave;
¯
Kredibiliteti dhe autoriteti I tyre I pakontestueshëm;
¯
Neutraliteti I arbitrave;
¯
Efikasiteti (shpejtësia e procedimit) dhe efektiviteti I
gjykimit (procedurës së A.);
¯
Fleksibiliteti I A.
¯
Kushtueshmeria (kostoja) e gjykimit;
¯
Procedurat dhe vendimet e A. Janë kryesisht jo publike
(konfidenciale) që është relevante për bizneset;
Disa nga mangësitë
e Arbitrazhit janë:
Mungojnë mundësitë dhe
instrumentet ankimore ;
Përgjithësisht arbitrat janë të pafuqishëm që të ndërmarrin masa ndaj
palëve;
Vërtetimi (zbardhja) e
gjendjes faktike të A. është më shumë e limituar, se sa
në gjykatat e rregullta
shtetërore;
Vendimet e A nuk janë të
ekzekutueshme aty për aty ose ekzekutohen me më shumë vështirësi etj.
Vlen të përmendet këtu që
disa çështje kontestuese, me ligje të ndryshme, përjashtohen nga arbitrariteti
(p.sh. kontestet lidhur me rendimin e hapësirave banesore, konsumatorët,
interesin publik etj). A. si institute sui generis dhe si modalitet ekzemplarë
I zgjidhjes ndryshe; alternative jo në mënyrë tipike (shtetërore) të kontesteve
në mes palëve, është ngritur dhe zhvilluar gjithandej edhe në nivelin dhe
përmasat e biznesit dhe ekonomisë globale. A. është tashmë, pa mëdyshje mjeti
dhe opsioni më I admiruar dhe I aplikuar
në zgjidhjen e kontesteve ndërkombëtare.[15]
Ndërmjetësimi (mediacioni)
Ndërmjetësimi
është një mundësi tjetër alternative për
zgjidhjen e kontesteve.
Si mënyrë
e zgjidhjes së kontesteve në mes të subjekteve të ndryshme
biznesore,ndërmjetësimi është dukshëm më i shpejtë,më racional,më ekonomik,më
profesional dhe më i paanshëm, përkatësisht më i përshtatshëm për palët në
konteste ekonomike-binesore.
Aktualisht
në Republikën e Kosovës janë krijuar kushtet dhe mundësitë për përzgjedhjen dhe aplikimin e kësaj mënyre
ë zgjidhjes së kontesteve në biznes. Është miratuar ligji i veçantë që e
rregullon këtë materie dhe janë trajnuar anëtarët e komisioneve që do të mund
të ndërmjetësojnë në zgjidhjen e
kontesteve eventuale, në mes të palëve të interesuara. Mbetët që të punohet më
shumë nga institucionet kompetente ,që të sensibilizohen më tepër
subjektet biznesore,për të kuptuar më
mirë rëndësinë e ndërmjetësimin dhe për ta aplikuar atë më masivisht, në
praktikën e tyre,në zgjidhjen e kontesteve dhe mosmarrëveshjeve që mund të
lindin në mes tyre në ndërkohë.
Ndërmjetësimi
(mediacioni)
Ndërmjetësimi
është një mundësi tjetër alternative për
zgjidhjen e kontesteve.
Simënyrë e zgjidhjes së kontesteve në mes të
subjekteve të ndryshme biznesore,ndërmjetësimi është dukshëm më i shpejtë,më
racional,më ekonomik,më profesional dhe më i paanshëm, përkatësisht më i
përshtatshëm për palët në konteste ekonomike-binesore.
Aktualisht
në Republikën e Kosovës janë krijuar kushtet dhe mundësitë për përzgjedhjen dhe aplikimin e kësaj mënyre
ë zgjidhjes së kontesteve në biznes. Është miratuar ligji i veçantë që e
rregullon këtë materie dhe janë trajnuar anëtarët e komisioneve që do të mund
të ndërmjetësojnë në zgjidhjen e
kontesteve eventuale, në mes të palëve të interesuara. Mbetët që të punohet më
shumë nga institucionet kompetente ,që të sensibilizohen më tepër
subjektet biznesore,për të kuptuar më
mirë rëndësinë e ndërmjetësimin dhe për ta aplikuar atë më masivisht, në
praktikën e tyre,në zgjidhjen e kontesteve dhe mosmarrëveshjeve që mund të
lindin në mes tyre në ndërkohë.
NJOHURI TË PËRGJITHSHME PËR – TIR
1.1. Njohuri të
përgjithshme
Në
një konference të
mbajtur në nëntor
të vitit 1975
nën kujdesin e
Komisionit Ekonomik të
Kombeve të Bashkuara
për Evropen ( UNECE- së)
është bërë nxjerrja
e një konvente të
vitit 1975 për
TIR, e cila vjen
në fuqi me
1978. që nga
ajo kohë Konventa
e TIR - rit
është konfirmuar se
është konventa më
e suksesshme e
transportit nderkombëtar në
deri me tani
ka mbetur sistemi
I vetëm ndërkombëtar
e kalimit transit
.
Ideja
mbi të
cilën është bazuar
konventa e TIR si dhe
systemi e saj
i veqantë për
kalim tranzitor , ka
formuar bazën për
shumë sisteme të
kalimit tranzitor regjional
dhe me këtë
ka kontribuar në
mënyrë direkte apo
indirekte në lehtësimin
e transportit ndërkombëtar
e në veqanti
të TIR –it ,jo vetëm
në Evrop dhe
Lindje të Mesme
por edhe në
pjesët tjera të
botës si Afrika
dhe Amerika .
Çdo kush
që udhëton nëpër
rrugët e evropës
do të njihet
apo do të
hasë në tabelat
e metalta që
kan nga dy
ngjyra , ngjyrën e
kaltër dhe ate
të bardhë me mbishkrimin
TIR, sa që ate e mbajnë
me mijra kamion të
cilët e përdorin
sistemin e kalimit
transitor doganor .
Për
ngasjen , zhvillimin dhe
funksionim të transportit
dhe dergesën e
mallrave , kjo
tabelë e perfaqëson ( simbolizon
) TIR e shpejtë
dhe efikas .
Puna për sistemin
tranzitor TIR ka filluar
menjëherë pas Luftës
së Dytë Botërore
(UNECE-së) . konventa e pare për
TIR – in është nënshkruar
më 1949 ndermjet
një numri të
vogël të shteteve
evropjane .
Suksesi i këtij
projekti të kufizuar
ka shpie deri
te marrveshja për
nënshkrimin e Konventes
TIR të vetit
1959 nga Komisioni
i transportit të brendshëm të
UNECE – së , ndersa ka hy në
fuqi në v 1960. kurse
më 1975 konventa
e pare e
TIR-IT është modifikuar
dhe përmirsuar duke
u bazuar në
përvojen praktike në
veprimin e këtij
sistemi .Ky veprim ka
shpije në zhvillimin
dhe përmirsimin teknik
dhe përmbushjen e
nevojave të doganës
dhe transporti alternative.
Kështu pra është
përdorur eksperienca e
fituar e dhjetë
deri në pesbëdhjetë
vitet e përdorimit
të këtij sistemi
për ta bërë
TIR- in një system
më shumë të
perdorshum dhe më
pak komleks dhe
I cili në
të njejten kohë
posedon më shum
siguri doganore .Egziston
edhe një arsye
tjetër e modifikimi
e sistemit original
të TIR –it , e kjo
është paraqitja në
fillimit të viteve
gjashtëdhjeta e një
teknike të re
të transportit si e
domosdoshme : kontejnerët detar.
Kjo ishte pasuar
më vonë me
përdorimin e kontejnerve
Brenda hekurudhave të
evropes dhe më
paraqitjen e trupit
shkëmbyes për përmirësimin
e efektit apo
efikasitetit të transportit
rrugor / hekurudhor .
Kjo bënë të
kuptohet gjithashtu se
TIR e mbulon
transportin rrugorë , por
zgjerohet edhe në atë hekurudhorë , Brenda rrugëve
detare madje edhe
në vet transportin
detarë , megjithate në
kohët e fundit
një pjesë prej
gjitha veprimeve të
transportit ende ka
të bëjë vetëm
rrugët toksore .
1.2.
Mbulime gjeografike
Konventa e TIR
–it ka
dëshmuar dhe vërtetuar
se mund të
jetë një prej
instrumenteve më efektive
nderkombëtare e përgaditur
nën kujdesin e
Komisionit Ekonomik të
Kombeve të Bashkuara
për Evrop ( UNECE ).
Gjerë më
tani , janë 65 palë
kontraktuese , duke
përfsherë Bashkimin Evropjan.
Kjo mbulon
tërë Evropen dhe
zgjerohet në Afriken
Jugore dhe Lindjen
e Afert e
të mesme .
Shtetet e
Azisë janë njohtuarme
lehtësirat e këtij
sisteme transit doganor
global dhe interesi
i tyre që
është treguar na
bënë që të
kuptojmë se në nj¨
të ardhme jo të largët
ato do ti
bashkangjiten Konventës së
TIR-it .tashmë sot, SHBA dhe
Kanadaja janë palë
kontraktuese sikurse Kili
dhe Urugvaji të
Amerikës Latine .
Suksesi e Sistemit TIR
gjithashtu mund të jetë
i vlersuar prej
numrit të madh
të TIR karnetave
të shpërndara dhe të
lëshuara për çdo
vit. Në vitin 1952
jo më pak
se 3.000 TIR
karneta ishin lëshuar
, ky numer vazhdon
të të rritet
për të arritur
shitren 500.000 deri 900.000
në vitet e 80-
ta e këtej.
Kjo mund
të shpjegohet prej
zgjerimeve nga Bashkimi
Evropjan në të
cilin përdorej ky
sistem transit vetëm
brenda territorit të tij
. si rrjedhojë , TIR karnetat
nuk mund të përdoren
për veprimet e
sistemit transit doganor
brenda këtyre shteteve
anëtre .
Kjo rezulton
me zgjerimin e
tregtisë evropjane lindore
e perëndimore , veçanërisht
prej vitit 1989, kjo
i përgjigjet rritjes
të masave në
transpotin rrugor nderkombëtar
, numrit të madh
të TIR karnetave
të lëshuara , kalimi
në miliona dhe
sot ka rreth
3.2 milion ( sipas të dhënave
të v 2004 ), që
paraqesin afërsisht 10.000 transporte me
TIR për çdo
ditë në më
shumë se 50
shtete apo më
mirë ta themi
kalimin e përditshëm
afersisht të 50.000
kalimeve kufitare me
anë të TIR-it.
Numri i
shoqrive transportuese të autorizuara
prej autoriteteve nderkombëtare
doganore që përdorin
TIR karnetat kalon
mbi 34.000 . rritja e
numrit të shteteve
të Evropes Qëndrore
luajti një rol me rëndësi
të madhe për
lehtësimin dhe zhvillimin
e sistemit veprues
të TIR –it në
këtë pjesë të
Evropes . Ky zhvillim u
ndihmua mirë prej
një rritje të
madhe të veprimeve
transportuese TIR në
dhe nga shtetet
e Lindjes së
Mesme dhe Azisë .
Si
shembull , rritja e pamasë
e përdorimit të
sistemit transit doganor
TIR mund të
shpjegohet hollësisht me
mënyren e qeverisjes
me TIR që propozohet
nga drejtuesit e
transportit dhe autoritetet
doganore për lehtësitë , fleksibilitetin , efektin
e kostos dhe
sigurisë doganore për
transport ndërkombëtar të
mallrave përmes kufijve
.
Tani përveç
palëve apo shteteve
konraktuese të shënuara
më parë , janë
edhe një numer
i madh i
shteteve të reja
që janë anërare
të konventës .
Për shkak
se sistemi i
kalimit transit TIR
është një system
mjaftë efikas , funksional
dhe procedurat kryhen
me shumë lehtësi
, pritet që në
të ardhmen edhe
më shumë shtete
do të jenë
anërare të konventës
TIR.
1. 3.
Zhvillimet dhe modifikimet
e TIR Konventës
Që
nga viti
1975, Konventa TIR është
modifikuar mëse 20
herë . Ndërsa dy përmirësimet
e fundit të
rëndësishme apo modifikimet
e fundit , ai
I 17 shkurtit
1999 dhe 12
maj 2002, janë
si rezultat e
një procesi gjithëpërfshirës I
rishqyrtimit që ka
bërë në të Komiteti I
transportit të brendshëm
I UNECE –së nga
janari I v
1995.
Në vitin
1994, pas shfaqjeve
të vështirësive të mëdha
në zbatimin e
konventes si shkak
I shfrytëzimit nga
lërvizje të organizuara
kriminale ndërkombëtare si
dhe lehtësimet që
ju ofronte kjo
konventë , I shqetësoi
palët kontraktuese .
Sektretariati I UNECE-së
dhe IRU (Unioni I
transportit ndërkombëtarë të rrugëve
) kanë marrë
një umër të
masave afatshkutra për
kujdesin dhe ruajtjen
e Sistemit TIR. Këto
përfshihen në hollësi
me formimin e
një Sistemi të
kontrollit ndërkombëtarë për
TIR karneta , që
bashkëvepron me Autoritetet
ndërkombëtare doganore , shoqëritë
e transportit nderkombëtarë
dhe nga IRU ( që
quhet edhe si
Safe- TIR siguruese e
TIR-it).Sot më shumë
se 80% e
gjitha veprimeve të
TIR sistemit janë
të regjistruara dhe të analizuara
merë prej këtij
sistemi .
Megjithëse , me
regullimin e qëndrushmëris
së Sistemit TIR
për afatë më
të gjatë , më hollsisht
për modifikimi në
këto veprime dhe
ne bashkëveprimet qeveritare
dhe mekanizmat e
kontrrollit , janë parapa se
janë te nevojshme . Prandaj ne
vitin 1995 , Grupi punues I
UNECE-së I qështjeve
doganore që ndikojn
në transport (WP.30) , I perkrahu
në këtë rast
shumë grupe te
ekspertëve , që filluan punën
për një rishikim
të përgjithshem dhe
shumë të rëndsishme
të Sistamit TIR . Objektivat kryesore
të këtij procesi
rishikues gjithëpërfshirës I
ndermarr ne historinë
e Sistemit TIR
beri themelimin e
një qëndrushmërie , qartësie ,
modernizimi dhe ndërtimin
e një sistemit
transit doganor global
që bazohet ne
procedurat e TIR-it .
Faza
e pare e
procesit rishikues të
TIR-it ishte e
plotë -sukseshme dhe
përfundoi më 1997
dhe këto përmirsome
hynë në fuqi
nga të gjitha
kontaktuese te TIR
Koventës në shkurt
të vitit 1999 .
Kjo e përfshinë
kontrollimin e drejtë
në zhvillimet e transportit , lëshimin e
TIR karnetave dhe
shoqërive siguruese ndërkombëtare
e aq më
mire prej organizatave
ndërkombëtare që mmbajnë
përgjegjësi për shtypjen
dhe shpërndarjen e
TIR karnetave . Faza e pare e
përmisoj gjithashtu edhe
sistemin sigurisë ndërkombëtar
dhe themeloj një
organ mbikëqyres ndër-qeveritar ,Bordin ekzekutiv të TIR
– it (TIRxB ) .
Faza e dytë
apo pjesa e dytë përmirësimeve
të TIR Koventës
vjen në fuqi
më 12 Maj të vitit
2002 . Kjo qartësohet dhe
përcaktohet ligjërsisht nga
Admiministrata përgjiegjëse e
Autoritetëve doganore , drejtuesve
të transportit dhe
organizatave ndërkombëtare , që
bëhen nga ajo
kohë e deri
me tani , ka edhe
përgjegjësi që bëhen
për organizim efektiv
dhe funksional nga
Sisitemi i siguris
ndërkombëtare .
Faza e
tretë e procesit
rishikues të TIR-it
fillojë në vitin
2000 që nga një
këndvështrim I lejon
disa ndryshime me
përdorimin e mekanizmave
modern elektronik për të dhënat
nga TIR Sistemi
, pa ndryshime në
esencë por me
modernizime në kryerjen
e proceseve .
Me perfundimin
e këtij procesi
rishikues të TIR- it
, qeverisja me TIR
bëhet me një
pozicionim më të
mire për të përballuar kërkesat
e ardhme për
transport ndërkombëtar sa më
efikas dhe tregti
e aq më
mirë në procedurat
doganore .
Në të
njejtën kohë rishikimet
e Konventes së TIR
–it do
ta përmirësojnë kontrollin
qeveritar , sigurin dhe
nëse është e
nevojshme ndërhyrjen në
rregullat e sigurisë , efikasitetin në
procidurat e transitit
doganor që është
i nevojshëm për
transportin modern dhe
tregtinë .
2. Parimet
e Tir - it
Tani shkurtimisht
do të shpjegohet
sistemi i kalimit
transit të doganes
me TIR siç
është potencuar në
konventen e TIR – it
të vitit 1975 .ky
përshkrim sqaron shkurtimisht
se sa tërhqës
është ky sistem
si për palët
kontraktuese të transportit
ashtu për autoritetet
doganore duke pasur
parasysh thjeshtësinë dhe
efikasitetin e tij .
Me qëllim
që të ofrohet
siguria e kalimit
të mallrave me
më pak ndërhyrje
në rrugën e
saj dhe njëkohësisht
me sigurin maksimale
nga autoritetet doganore , sistemi TIR
përfshinë pesë kushte
kryesore që formojnë
pesë shtyllat më
të cilat ngritet
Sistemi i kalimit
tranzitor doganor apo
Sistemit – TIR :
- Transportimi
i mallrave nëpër
dogana me aprovimin për
automjete rrugore tokësore
dhe kontejnerët .
- Gjatë
gjithë udhëtimit , të kryhen
taksat dhe tatimet
e rreziqeve me
garanci ndërkombëtare të
pranueshme .
- Mallrat
duhet të jenë
të shoqëruar me
dokumentin e domosdoshëm të
transportit rrugor të
pranuara ndërkombëtarë ( TIR karnet ). Ky ka
rolin e dokumentit kontrollues doganor
në vendin e
nisjes , në vendet
e kalimit tranzitor dhe
në vendin e
destinimit .
- Masat e
kontrollit doganor bëhen
në shtetin e
nisjes dhe duhet
të jenë në
pajtim apo të
miratuara nga të
gjitha shtetet e
kalimit transit dhe
vendi i destinimit .
- Kyçja
në procedurat e
TIR – it mund të bëhet
nga :
-
Kompanitë shtetrore
për lëshimin e
karnetave TIR , dhe
-
Personat e
rëndomtë dhe ligjor
që mund të
përdorin Karnetat TIR.
Parimet e
Sistemit TIR
Sistemi TIR
është një sistem
i kalimit transit
doganor ndërkombëtarë për
bartjen e mallrave
nëpër rrugë. Ky sistem
ka pesë parime
esenciale dhe funksionale .
Pesë shtyllat
e sistemit TIR
janë :
- Aprovimet për
automjete rrugore tokësore
dhe kontejner
- Sistemi i
sigurisë ndërkombëtare
- TIR karnetat
- Njohja ndërkombëtare e
masave të kontrollit doganorë
- Kyçja në
kontrollin e sistemit
TIR
2.3.
TIR Karneta
Karneta TIR
, është një
dokument doganor ndërkombëtar, dhe është përbërës
administrativ e TIR – it . Ky
paraqet argument vendimtar
se eksiston një
siguri ndërkombëtar në
interes të mallrave
të transportuara në
sferën e këtij
sistemi (TIR) .
Nën mbikqyrjen
e Bordit Ekzekutiv
të TIR -it ,
Unioni ndërkombërar i
rrugëve ( IRU ) konsiderohet
organizata e vetme
ndërkombëtare e autorizuar
të shtyp dhe
të shpërndajë Karnetat TIR
kompanive vendore të
sigurimit nën kushtet
e caktuara sipas
kontrates të nënshkruar
nga komuniteti administrativ
i TIR – it .
Dhe secila
kompani vendore e
sigurimit duhet ti
jep Karneten TIR
operueseve të transportit
në vendet e
tyre ( dhe kjo
bëhet kur e
kanë nënshkruar marrveshjen
sipas kushteve të
caktuara në deklaratën
detyruese, të në mes të operuesve
të transportit dhe
kompanisë së sigurimit ).
Faqet
e Karnetit TIR
dhe serit e
dëftesave përmbajtësore janë
të renditura si
dy njësi ( pjesë
përbërëse ) të
brendshme : në njërën
anë ajo përfaqëson
pjesën kryesore të
Karnetës TIR për
pikat e kontrollit
, të cilin e
bëjnë auroritetet doganore
dhe në anën
tjeter me qëllim
të efikasitetit të
sistemit të sigurisë
. prandaj secili
shtet që e
përdor sistemin TIR
përdorë nga këto
lloje Karneta .
Paraqitja
e Karnetes TIR si e
vlefshme duhet që
të përmban emrin
, vulën dhe nënshkrimet
e organizates ndërkonbëtare
dhe të kompanisë
e cila e
ka lëshuar atë
karnet . Po ashtu
edhe palët kontraktues
të transportit duhet
të bëjnë plotësimet
sipas parimit , kjo
në vetvete është
një dëshmi se
ekziston dhe ka
diguri garantimi . Karneta TIR
mbetet me vlerë
derisa të realizohet
transportimi në zyrën
e doganës në
vendin e fundit
që duhet destinuar , por me
kushte që janë
parapar në zyrën
e doganes në
vendin nga du
janë nis brenda
afatit të përcaktuar
nga kompania që
e ka licencuar.
Suksesi i Sistemit
TIR gjithashtu mund
të jetë i
vlerësuar prej numrit
të madh të TIR
karnetave të shpërndara
dhe të dëshuara
për çdo vit. Në
vitin 1952 ishin
lëshuar 3.000 TIR karneta
, ky numer edhe
pse mjatë I
madh tejkalohet me
1960 dhe arrin
deri në 100.000
dhe vazhdon të rritet
deri në 800.000
me 1970. Gjatë viteve
70-ta dhe 80 –ta dërkesat
për TIR karneta
qëndrojnë në mes
të 500.000 deri
në 900.000 .
Transporti rrugor
Dekadat e fundit mjetet e transportit rrugor janë shtuar dukshëm. Ky
ekspansion bazohet në ndërtimin e rrjetit rrugorë bashkëkohorë, zgjidhjet
racionale dhe teknologjinë moderne të punës gjatë transportit.
Ndërtimi shumë intensiv i rrugëve moderne, autostradave të gjëra dhe mbi
objekteve për bartjen e peshave të mëdha (uratë, viaduktet, etj), mundësojnë
transportin rrugorë të gjitha peshave jo të zakonshme për nga masa dhe
dimensionet, dhe të cilat nuk mund të transportohen me llojet tjera të transportit.
Transporti rrugorë mundëson transport të drejtpërdrejt “prej shtëpisë në
shtëpi” pa ngarkim të mallit përgjatë rrugës që ndikon negativisht në
kualitetin e mallit, dhe në këtë mënyrë gjithnjë më shumë i konkurron
transportit hekurudhorë. Asnjë masë e kufizimit të kushtëzuar të transportit rrugorë
ndaj atij hekurudhorë nuk mund të japin rezultate. Tash për tash, e vetmja
zgjidhje është modernizimi (transporti integral dhe të ngjashme) në mënyrë që
transporti hekurudhor, deri diku, të mund të garoj në konkurrencë me
transportin rrugorë, në aspektin e kualitetit, realizmit në praktik të
transportit dhe çmimeve të tyre.
Rrugët mundësojnë bartjen e mallit me mjetet e transportit rrugorë në
gjitha anët e kontinentit, njashtu edhe transportin në mes kontinentit,
ujdhesave dhe siujdhesave. Për këtë qëllim janë ndërtuar RO-RO anijet
(tragetet) me anë të cilave, posaçërisht, është e lidhur pjesa veriore e
Evropës, sikurse edhe Anglia me tokën e Evropës.
Sikurse hekurudha, transporti rrugorë në bazë të llojit, natyrës dhe
nevojave të mallit ndikoi në ndërtimin e llojeve të ndryshme të mjeteve të
transportit, siç janë: kamionët, kamionët me rimorkio, kamionët me gjysmë
rimorkio, kipera për mallra të ngurta, cisterna për materiale të lëngëta,
cisterna për çimento, auto frigoriferë, furgona (për konfeksion dhe mobile),
kamionë për transportin e kontejnerëve, etj.
Sipas peshës bartëse këto njësi transportuese mund të jenë prej 2 tonësh
deri në disa qindra tonelata. Për të arritur bartje të peshave më të mëdha,
njësitë e tilla kanë numër të madh të boshteve dhe të pneumatikëve si dhe
konstruksion bartës të veçantë.
Komunikacioni rrugorë i mallrave ndahet në:
a)
i
brendshëm-komunikacioni vendor
b)
komunikacioni
ndërkombëtarë
Në komunikacionin rrugorë me marrëveshjen mbi transportin e mallit
transportuesi obligohet që mallin e pranuar për transport ta transportojë në
vendin e destinimit dhe aty në atë vend t’ia dorëzoj pranuesit të mallit apo
personit tjetër të autorizuar i caktuar nga pranuesi, ndërsa dërguesi i mallit
obligohet që transportuesit ti paguaj në emër të transportit shumën e akorduar.
Transportuesi mund të jetë entitet apo person fizik. Marrëveshja mbi
transportin e mallit në komunikacionin rrugorë është joformal dhe mund të bëhet
gojarisht, me telefon, internet dhe me shkrim.
Në komunikacionin rrugorë si dokument transporti është lista e mallit, e
cila njëkohësisht shërben si argument se është bërë marrëveshja mbi transportin
e mallit.
Lista e mallit shërben edhe si argument se malli është pranuar për
transport nën obligimin e transportuesit që ta transportojë, dhe në mënyrë të
rregullt t’ia dorëzojë pranuesit ose personit të autorizuar për pranim në
vendin e destinacionit. Lista e mallit lëshohet në tri ekzemplarë origjinale,
nga të cilat ekzemplari i parë i jepet dërguesit të mallit, i dyti përcillet me
mallin dhe i jepet pranuesit të mallit, ndërsa i treti mbetet tek
transportuesi.
Lista e mallit në transportin rrugorë, sipas rregullave ligjore (Ligji mbi
marrëveshjet e transportit të mallit në komunikacionin rrugorë, Sl. List SRJ,
numër 26/95), duhet patjetër t’i përmbaj elementet si në vijim:
- data dhe vendi i dhënies së listës së mallit;
- emri i personit ose ndërmarrjes dhe adresa e
dërguesit;
- emri i personit ose ndërmarrjes transportuese;
- tabela e regjistrimit të automjetit transportues;
- data dhe vendi i ngarkimit të mallit;
- emri i personit ose ndërmarrja e pranuesit dhe vendi
i zbarkimit të mallit;
- përshkrimi i zakonshëm i mallit dhe mënyra e
ambalazhimit, ndërsa për materiale të rrezikshme përshkrimi i mallit sipas
rregullave;
- numri i koletave,
shenjat e tyre dhe shenjat e numrave;
- pesha bruto e mallit ose sasia e mallit e shprehur
në formë tjetër;
- harxhimet lidhur me transportin e mallit
(kompensimet për transport, harxhimet shtesë dhe harxhimet tjera të bëra
nga momenti i arritjes së marrëveshjes mbi transportin e mallit, gjer te
dorëzimi i tij pranuesit, si dhe kush i paguan ato;
- udhëzuesit e nevojshëm për procedura doganore dhe të
tjera;
- regjistri i dokumenteve të cilat i bashkëngjiten
listës së mallit për ngarkim.
Gjatë plotësimit të dhënave në listën e mallit për ngarkim, transportuesi
plotëson të dhënat nga pika 1 deri në 4, kurse dërguesi i mallit prej pikës 5
deri në pikën e 12 dhe të dytë përgjigjen për saktësinë e të dhënave të
plotësuara.
1.2.2.1. Konventat mbi marrëveshjen ndërkombëtare të
transportit rrugorë të mallit (CMR)
Zhvillimi i transportit rrugorë ndërkombëtarë posaçërisht pas luftës së
dytë botërore, ka shfaqë nevojën për akte ligjore apo nevojën për harmonizimin
e rregullave të cilat kanë qenë të ndryshme në shumë vende të ndryshme. Për
këtë arsye janë nënshkruar Konventat mbi transportin rrugorë me 19 shtator
1949, dhe më vonë e reviduar me 8 nëntor 1968 në Gjenevë, e cila në Jugosllavi
është ratifikuar dhe shpallur në “gazetën zyrtare të SFRJ-së” numër 13/77, dhe
konventa mbi marrëveshjen e transportit ndërkombëtarë rrugorë të mallit
(Konventa CMR) e aprovuar në Gjenevë me 19 maj 1956, e ratifikuar me 29 maj
1958, e shpallur në “gazetën zyrtare të
SFRJ-së” numër 11/58 dhe e cila ka hy në fuqi me 14 shkurt 1961.
Me konventën CMR është rregulluar mënyra e përdorimit të saj, përgjegjësitë
e transportuesit për veprimet ose lëshimet e tij, veprimet dhe lëshimet e
përfaqësuesve dhe personave përgjegjës të tyre, si dhe autorizuesve të tyre.
Sipas Konventës CMR marrëveshja mbi transportin ndërkombëtar të mallit
arrihet me rastin e prezantimit të listës së mallit për ngarkim, i cili shërben
si dëshmi e marrëveshjes së arritur mbi transportin e mallit, kushtet e
marrëveshjes dhe pranimin e mallit nga ana e transportuesit.
Dërguesi i mallit ka të drejt mbi posedimin e mallit. Njashtu ka të drejt
të kërkojë që transportuesi gjatë transportit ta ndalë mallin në rrugë, ta
ndërrojë vendin e destinacionit ose mallin t’ia dërgojë ndonjë pranuesit tjetër
të mallit, ndryshe nga pranuesi i mallit i cili është shënuar në listën e
mallit. Kjo e drejtë ndërpritet me rastin e dorëzimit të mallit, ose të
ekzemplarit të dytë të listës së mallit, pranuesit të shënuar në listë.
Transportuesi përgjigjet për mallin e pranuar, dëmtimin ose humbjen e
pjesshme apo të plotë të mallit, nga momenti kur e ka pranuar mallin deri në
momentin e dorëzimit të tij si dhe vonesat në dorëzim. Me vonesa në dorëzim
nënkuptohet nëse malli nuk është dorëzuar në afatin e caktuar kohor, ose nëse,
në mungesë të afatit të caktuar kohor, kohëzgjatja reale e transportit pa marrë
parasysh rrethanat ekzistuese tejkalon kohën e cila mund të jetë e pranueshme
për një vozitës të rregullt.
Kompensimi për vonesa në dërgesë nuk do të paguhet nëse vozitësit nuk i
është dhënë vërejtja me shkrim në afat prej 21 ditëve duke llogaritur edhe
ditën kur malli i është dorëzuar pranuesit.
Afati i vjetërsimit për ngritje të padisë, lidhur me transportin, sipas kësaj konvente është 1
vit, përjashtim në rastet qëllimkëqija ose lëshimeve të cilat sipas vlerësimit
të gjykatës kompetente konsiderohen si qëllimkëqija, kur afati i vjetërsimit të
mbush tre vjet.
Kur, sipas akteve të kësaj konvente, vozitësi përgjigjet për kompensimin e
dëmit për arsye të dëmtimit apo humbjes të plotë ose të pjesshme të mallit, kompensimi
llogaritet sipas vlerës të cilën malli e ka pasur në momentin e dorëzimit për
transport. Vlera e mallit do të përcaktohet sipas çmimit të mallit në berzë, ose nëse një çmim i tillë
nuk ekziston atëherë përcaktimi i çmimit bëhet sipas çmimit të tregut, ose nëse
edhe ky çmim nuk ekziston atëherë çmimi përcaktohet sipas çmimit të ndonjë
malli të llojit dhe kualitetit të njëjtë. Kompensimi i dëmit nuk mund t’i kaloj
25 franka për kilogram të bruto peshës së mallit të humbur apo të dëmtuar. Me
nocionin “franka” nënkuptohet franku i arit të peshës 10/31 gram, të pastërtisë
0.900.
Në rast të humbjes të tërësishme të mallit përpos kompensimit të humbjes
kompensohen edhe harxhimet e transportit, doganës dhe harxhimet tjera lidhur me
transportin e mallit, ndërsa te humbja e pjesshme kompensimi është
proporcional.
Dërguesi mundet, nëse paguan çmim të shtuar transporti, në listën e mallit
ta shënoj vlerën e shtuar të mallit e cila tejkalon kufizimet sipas kësaj
konvente, dhe me këtë, në rast të humbjes së mallit transportuesi është i
obliguar ta kompensoj këtë vlerë.
Teksti origjinal i Konventës CMR gjendet nën kujdes të Sekretarit të
Përgjithshëm të Organizatës së Kombeve të Bashkuara.
Marrëveshja mbi transportin rrugor ndërkombëtar të mallit është joformal, por
dispozitat e kushteve të përgjithshme të punës së ndërmarrjeve Jugosllave të
komunikacionit rrugor publik në transportin rrugor ndërkombëtarë të mallit me
mjete motorike kryesisht insistojnë që marrëveshja mbi transportin
ndërkombëtarë rrugorë të mallit të jetë e vërtetuar me shkrim.
Vërtetimi me shkrim i marrëveshjes së arritur gojore mbi transportin
ndërkombëtarë rrugorë të mallit realizohet me plotësimin e listës së mallit.
ADVOKACIA E
BIZNESIT: ROLI STRATEGJIK DHE INFLUENCA MBI
POLITIKEN TREGTARE
Nga. Dr. Anila
TANKU
ACIT (
Albanian Center for International Trade)[16]
Pse advokaci?
Biznesi
jo vetem ne vendet e zhvilluara, por dhe ne vendet ne zhvillim ka treguar se ka
qene iI afte te beje avokatin (te mbeshtese) ne menyre te suksesshme ne
funskion te permiresimit te pozites se tij konkuruese ne tregjet nderkombetare.
Materiali
qe po paraqesim synon te tregoje shembuj nga jeta reale/best practice dhe te krijoje nje shine (road map) per te ndihmuar
biznesin te hartoje/perpunoje strategji efektive te advokacise. Kjo ide lindi
si rezultat I eksperiencave shqiptare aktuale lidhur me negocimet ne fushen e
tregtise nderkombetare. Eshte e vertete qe eshte kuptuar rendesia e rolit dhe
vendit te vete sektorit privat ne keto negociata. Ne se do ta shprehnim kete
rol ne menyre te shkurter dhe te nenkuptuar mjafton te permendim shprehjen e R.
Badrinath ( International Trade Forum,
issue 3/2002): “Qeverite negociojne, por
sektori privat ben biznes” Eshte tashme I mirenjohur fakti qe ne tryezat e
negocimit per MTL ne rajonin e Europes Juglindore komuniteti I biznesit ka
vendin e tij te pazevendesueshem. Por, cili eshte ne praktike roli I tij? Ne
cfare niveli (jo hierarkik, por teknik) ky biznes perfaqesohet? A e njeh
komuniteti I biznesit praktiken me te mire dhe shembujt e saj dhe si mund ai
t’I zbatoje ato?
ADVOKACI PER
ZHVILLIMIN E TREGTISE-PSE, SI, ,KUR DHE KUSH-do te ishte nje fjali e vetme
qe pershkruan qellimin e ketij materiali diskutimi.
Advokacia
e biznesit lidhur me politiken tregtare eshte nje ceshtje komplekse qe behet e
tille per shkak te nje mori aktivitetesh perberese te saj. Kjo bene te
domosdoshem nje fokusim strategjik ne menyre qe perpjekja e multiplikuar e
biznesit te perfaqesuar nga kompanite dhe shoqatat e ndryshme te jape rezultate
qe te afektojne tregtine nderkombetare.
Shembuj mbi rolin e advokacise
- Komiteti
i Brazilit mbi Marreveshjen e Pergjithshme mbi tarifat dhe tregtine ishte
ne gjendje te influenconte negociatat e Roundit te Uruguajit ne tregtine e
sherbimeve ligjore duke sjelle lidershipin ne debatin mbi ceshtjen dhe
duke koordinuar me grupe shoqatash te tjere brenda MERCOSUR ( Tregu I
Perbashket I Amkerikes Jugore) perfshire Argjentinen, Brazilin, Paraguajin
dhe Uruguajin.
- Dhoma e
Tregtise e Ceylonit eshte e prfshire ne monitorimin e zhvillimeve te
politikes tregtare ne interest e kompanive eksportuese te Sri Lankes.
- Nje
prodhues i materialeve fotografike perfitoi mbeshtetjen e Qeverise se
Shteteve te Bashkuara te Amerikes qe te ushtronte presion mbi Japonine per
te hequr masat mbrojtese anti-konkuruese mbi shitjen e filmave, nje
konflikt qe u paraqit para Bordit qe lidhet me Zgjidhjen e
Mosmarreveshjeve te OBT-se.
- Nje
prodhues i vogel i pordukteve te kozmestikes ne Jordani ishte I afte te
perfitonte tarifa te reduktuara ne lendet e para qe importonte pasi ai u
ankua ne Zyren e Larte te Jordanise qe merret me keto ceshtje.
Advokacia
e biznesit luan nje rol te rendesishem ne pjesen me te madhe te ekonomive-dhe kjo funksionon. Nuk mund te pranohet
qe firmat e vogla jane te privuara nga opsionet e influencimit te situates se
tregtise nderkombetare. Marredhenia qeveri-biznes eshte e nje rendesie te
vecante tashme qe negociatat tregtare multilaterale te Dohas (nentor 2001) jane ne process. Biznesi duhet
te luaje rol ne pergatitjen e
strategjive dhe negocuesit perfaqesues te qeverise duhet te jene ne kontakte te
vazhdueshme me perfaqesuesit e biznesit pergjate gjithe procesit te negocimit.
Cfare synon te
arrije advokacia?.
Megjithese
aktivitetet per arritjen e objektivave te advokacise ndryshojne ne pergjithesi
ato mund te klasifikohen ne keto tre
kategori;
- Pozicion konkurues i permiresuar
ne tregjet nderkombetare. Firmat shpesh ushtrojne presion
ne funksion te permiresimit te aksesit ne tregjet e huaja dhe mbeshtesin
rregullat qe permiresojne pozicionin e tyre konkurues ne keto tregje ( sic
jane rregullat per mbrojtjen e te drejtave te pronesise intelektuale per
njohje reciproke te standarteve). Kompanite mund te perdorin advokacine
direkte jashte, ose kerkojne perpjekje te sponsorizuara nga qeveria.
- “Shelter”
/Mbrojtja nga rreziqet. Kompanite shpesh bejne lobbing per politikat
tregtare qe I mbrojne ato nga konkuruesit e huaj, nepermjet tarifave,
kuotave dhe masave te tjera mbrojtese ( sic jane privilegjet speciale dhe
mbeshtetja qeveritare). OBT njeh nevojen per mbrojtje nepermjet tarifave
ne disa raste, sic eshte mbrojtja e “ industrive
infantile”, dhe lejon nje trajtim me gjeneroz per vendet ne stadet e
par ate zhvillimit ekonomik. Kompanite, duhet te marrin parasysh qe
rregullat e OBT-se po behen me te shtrenguara drejt ketyre strategjive
mbrojtese nga konkuruesit.
- Mbrojtje per te kufizuar
presionin e grupeve te tjera. Grupet industriale mund te
vendosin per t’u angazhuar ne advokaci biznesi per te limituar ose kunderbalancuar
perpjekjet e grupeve te tjera te interesit. Firmat qe jane te afektuara ne
menyre kontradiktore mund te perfaqesojne nje rast me efektiv si
koalicion.
Mesime te
vlefshme: Best practice
Ne
menyre qe advokacia e biznesit te funksionoje, duhet qe paraqitja te jete
intelektualisht koherente, te demonstroje nje interes me dimension publik dhe
te jete ne shina me tendencat qeveritare te politikes tregtare. Paraqitja e
biznesit duhet te specifikoje “vleren e
shtuar” te nje interesi public te
spikatur ne reformen e politikes tregtare qe propozohet. Vendim-marresit nuk
jane te prirur te pranojne avantazhe te interesit te gjere dhe te jene te hapur
ndaj nje kriticizmi te thjeshte ne mass media dhe ne debatin politik.
Mesimet
e nxjerra nga studime rasti/case studies
dhe diskutimet me eksperte te advokacise se biznesit sugjerojne keto rekomandime per kompanite dhe shoqatat
qe duan te perdorin me mire keto instrumenta per zhvillimin e politikave
tregtare:
- Fokusim
ne nje numer te kufizuar te ceshtjeve te mire-percaktuara te politikave
tregtare.
- Mos
hezitoni te rishikoni strategjine tuaj te advokacise ne perputhje me
eksperiencat dhe mundesite e reja per negocime.
- Sigurohuni
qe strategjite tuaja drejtojne ne menyre efektive advokacine tuaj. Shume
ceshtje influencojne publikun gjeresisht nepermjet efekteve te tyre mbi
konsumin, punesimin dhe mireqenien sociale. Sa me shume qe te jete e
mundur bejeni strategjine tuaj publike. Krijoni mbeshtetjen me te madhe te
munshme per perfaqesimin tuaj.
Cfare e ben
efektiv nje dialog?
Ka
shembuj te dialogut efektiv dhe jo-efektiv.
Dialogu
efektiv
|
Dialogu
jo-efektiv
|
1.
karakterizohet nga trajtime te gjera te industrive me nje vizion te
kuptueshem ne nivel strategjik.
|
1.
karakterizohet nga kompani individuale te cilat i afrohen qeverise me ankesa “ad hoc” qe perfshijne probleme ne
nivel operacional.
|
2.
I afrohet qeverise me pak prioritete kyce qe bazohen ne te dhena te sakta,
analiza te sakta, propozime konkrete dhe vleresime te tipit kosto-perftim te zbatimit te tyre.
|
2.fokusohet
me teper mbi koncensionet se sa mbi bashke-pergjegjesine. Dialogu
inefektiv prodhon nje “laundry lists”
te ankesave te padiferencuara
|
3.
karakterizohet nga fakti qe palet jane ne te njejten ane dhe perballojne
konkurencen “jashte” dhe jo ndermjet
njeri-tjetrit.
|
3.
karakterizohet nga biznesi dhe qeveria te ulur ne ane te kunderta te tryezes
se diskutimit.
|
|
|
Nismat e
qeverise
Qendrimet
e qeverise dhe te nepunesve publike kane ndryshuar qe nga koha kur megociatoret
tregtare ishin nje grup specialistesh , qe punonin te izoluar ne zyra te vecanta ne ministrine e Tregtise
dhe shkonin ne Gjeneve per misione frekuente. Sot, ne pjesen me te madhe te
vendeve ne zhvillim, negociatat jane bere nje ceshtje e perbashket e nje numri
ministrish dhe agjencish. Praktika e te marrit me ceshtje te politikave
tregtare I ka kaluar caqet e burokracise qeveritare dhe eshte shnderruar ne nje
“menyre konsultimi” e debateve te
hapura publike dhe dialogut me komunitetitn e biznesitte interesuar edhe ne
vende qe nuk e kane patur nje tradite te tille sic eshte edhe Shqiperia.
Qeverite po ndergjegjesohen mbi nevojen dhe rendesine e perfshirjes se
interesave te komunitetit te biznesit ne pergatitjen e strategjive te
negocimit. Kjo ndihmon ne formulimin e e strategjive me te mira kombetare, I
ben ato me te pranueshme dhe permireson implementimin e marreveshjeve
eventuale.
Cfare qendrimi
mban biznesi ?
- I painteresuar:
“Negociatat tregtare nuk kane impakt mbi biznesin tim. Nuk e kam kohen
teper qe te merrem me ate c’ka bejne diplomatet ne Gjeneve’
- Spektator I interesuar; “Me
duket se po ndodh dicka interesante. Ndoshta duhte te jem I informuar.”
- I implikuar: “ Disa
nga keto qendrime mund te zgjerojne aktivitetin tim dhe te hapin tregje te
reja. Duhet te gjej me teper informacion dhe te shoh se cfare prek
biznesin tim”
Po biznesi
shqiptar?
“Drejtimi I
levizjes se shtetit dhe biznesit duhet te jete I njejte. Ne duhet te kemi te
qarta prioritetet e qeverise, qe t’I ndjekim me investime dhe t’u paraprijme me
projekte. Por edhe qeveria duhte te dije mire kerkesat dhe interesat tona”
Keshtu shprehet Z. Luan Bregasi, ( “Biznesi”, 2,2002).
Roli i
biznesit:
- Konsultativ: “jam i
kenaqur qe Qeveria po me informon dhe qe po konsultohet me mua per ate cka
po ben”
- Pjesemarres: “ Une
mund te sjell argumenta dhe te kontribuoj me idete/pikepamjet e mia ne ate
cka qeveria po pergatit”
- Advokaci:
“Studimet dhe analizat e mia tregojne se mund te sigurohen avantazhe ne
disa fusha dhe mund te eleminohen disa gabime. Une e kam informuar dhe paralajmeruar
qeverine per keto gjera gjate procesit te negocimit”
Informimi i
komunitetit te biznesit: rruga drejt advokacise.
Qe
nga Seattle, komuniteti i biznesit ka shfaqur rritje te dukshme ne menyren e
informimit te tij rreth sistemit tregtar nderkombetar ne ndryshim.
Qeverite negociojne marreveshjet tregtare, por
kompanite bejne biznes. Te dy palet jane ne fakt partnere natyrale kur
pergatisin dhe ekzekutojne strategjite e negocimit si dhe ne implementimin e
marreveshjeve qe rrjedhin prej tyre. Ky partnership kyc qe ka ndryshim te madh
ne thithjen e perfitimeve te sistemit te tregtise shumepaleshe , rritet me
shpejtesi cdo dite, vecanerisht ne
vendet ne zhvillim dhe ato ne tranzicion si Shqiperia. Ka tre aresye per
kete:
- Komuniteti
I biznesit po ndesh impaktet e ndryshimeve ne sistemin e tregtise
nderkombetare.
- Negociatoret
po e ndjejne gjithnje e me teper nevojen e perfshirjes se komunitetit te
biznesit ne percaktimin e elementeve te negocimit
- Te dy
palet kane intensifikuar perpjekjet e tyre per te degjuar dhe per t’ju
pergjigjur njeri-tjetrit.
Hapat drejt
advokacise
Se pari: ne menyre qe
dialogu te zhvillohet normalisht, duhet
te ekzistoje nje mekanizme qe te perfhsije interlokutoret e pershtatshem/duhur.
Duhet te zhvillohen takime te rregullta te Bordeve te tregtise, keshillit
konsultativ te biznesit, me shoqata sektoriale e ato te eksportuesve, Dhomat e
Tregtise si dhe me OJF.
Pikerisht
grupe pune te tipit “ task force” si
dhe rrjete kombetare aktive te interesave qe te perfshijne ministrite,
biznesin, akademiket, sektorin financiar si dhe gjykatesit tregtare mund te
jene mekanizma te fuqishem.
Se dyti: Qe dialogu
te jete efektiv, sektori privat duhte te
jete i afte te sjelle nderhyrje te kuptimshme. Shpesh sektori privat nu ka
shume hapesire per te kontribuar. Ai nuk eshte familiar me ceshtjet dhe
problemet e dites dhe atij I mungojne aftesite per te ofruar inpute analitike.
Ai nuk ka akses ne informacionin baze, nk ka trainimin dhe aftesite qe
nevojiten per kete qellim. Kjo ben qe dialogu te reduktohet ne nivelin e
keshillimit.
Se fundi: ne se
procesi konsultativ do te kaloje ne nje process pjesemarrjeje dhe eventualisht
ne advokaci, duhet te sigurohet nje asistence teknike e tipi “tailor made” . Komuniteti I biznesit
kerkon informacion rreth asaj se cfare eshte rene dakord, cfare po paraqitet
per negocim dhe cilat jane implikmet ne biznes te ceshtjeve qe po diskutohen.
Ata kerkojne trainim per te implementuar marreveshje tashme te perfunduara dhe
per te perfituar nga negociatat. Nevoja per te mesuar se sit e analizohen
implikimet ne biznes te skenareve te ndryshem duhet te merret ne konsiderate.
Te
shtrosh platforma te pershtatshme per dialog, t’I lehtesosh ato dhe te pajisesh
biznesin me informacion dhe aftesi ne menyre qe te kaloje nga faza consultative
ne pjesemarrje e pastaj ne advokaci eshte nje element esencial I programit te
asistences ne kontekstin e Axhendes se Zhvillimit te Dohas.
Pse fokus
strategjik mbi advocacine
Lind pyetja:
si munden kompanite dhe shoqatat tregtare ne vendet e zhvilluara te perdorin
advokacine e biznesit? Si munden ata te identifikojne dhe te percaktojne
objektivat e tyre? Kush duhet ta inicioje dhe kush duhet ta mbeshtese
perpjekjen per advokaci?
Sigurisht
qe nuk ka receta per kete pune, te cilat mund te garantojne suksesin.
Eksperiencat tregojne qe eshte e dobishme te identifikohen opsionet baze te
disponueshme.
- Ne cilat
fusha te advokacise tregtare jeni
te interesuar? A ka nje “ strategji realiste per sa i takon
angazhimeve te vendit tuaj ne kuader te anetaresimit ne OBT? Cfare lloj
mbeshtetjeje duhte te synoni? Si
mundet te permiresohet aksesi ne disa tregje kryesore eksporti? Si mund te
luaje qeveria rolin e “arbitrit”
midis konfliktit te interesave.
- Si mund
te krijohet nje koalicion? A mundet nje kompani specifike, grup kompanish
ose shoqata biznesi me te medha te ushtrojne advokaci? Si mundet vendimi
te alternohet me objektivat e fushates, burimeve dhe aksesit? Cilat jane
potencialet e tjera per koalicion midis anetareve brenda dhe jashte vendit?
Cilat grupe interesash jane oponente te objektivave tuaja? Si mund te
transformohen oponencat ne aleanca? Cili duhet te jete mesazhi me kryesor
per qeverine tuaj? Cfare te dhenash dhe analizash ju duhen per t’I bere
argumentat te besueshme? Cfare burimesh ju nevojiten?
“Checklist” per bizneset shqiptare:
Si
mundet biznesi te kontribuoje ne
procesin e hartimit te politikes tregtare?
Nuk
ka ndonje model universal qe mund te ndiqet per kete qellim nga secili vend ne
zhvillim. Menyra me e mire per te vleresuar se si mund te intensifikohet
kontributi I biznesit ne hartimin e politikes tregtare ehte identifikimi I
fusheve me problematike. Punohet nepermjet nje sere pyetjesh sic jane:
- A eshte
shoqata juaj e biznesit ose kompania juaj aktive ne:
- Analizen
e ceshtjeve te politikes tregtare, perfshire zhvillimet ne OBT
- Mbajtjen
e kontakteve dhe venien ne dispozicion te inputeve intelektuale per
vendimet ne fushen e politikes tregtare.
- Sigurimin
e leadershipit dhe dhenien e
mbeshtetjes administrative ne debatin per politikat tregtare
- Pjesemarrjen
active dhe me kompetence ne konsultimet zyrtare ne ceshtjet e politikes
tregtare
- Aksesin
e permiresuar ne vendim-marrje nepermjet nismave joformale
- Daljen
pro ose kunder propozimeve te politikave te cilat pritet te ndikojne mbi
performancen e kompanise/industrise tuaj
- A
perdorni ju plotesisht mundesite per t’I paraqitur qeverise se vendit tuaj
verejtjet per politiken tregtare Vecanerisht:
·
A
jane perfaqesimet tuaja ne bordet qeveritare te fokusuara e pozicionuara mire?
·
A
jane argumentat tuaj te strukturuar mire dhe te mbeshtetura nga evidence
bindese
·
A
kane njerezit qe ju perfaqesojne statusin dhe aftesite e nevojshme per te
optimizuar influencen
·
A
eshte e nevojshme te ushtrohet presion per nje akses me te mire
- A eshte
kompania/shoqata juaj e organizuar mire per te realizuar advokacine. Per
shembull:
·
A
keni ne perberje te shoqates nje njesi te vecante te ngarkuar me monitorimin e
zjvillimeve te politikave tregtare ne interes te marketingut per eksport
·
A
raporton kjo njesi direct tek personi pergjegjes per organizaten
·
A
keni ju mbeshtetjen e plote te nivelit me te larte te menaxhimit per
aktivitetet tuaja
·
A
jane aktivitetet e advokacise te konttrolluara dhe vleresuara ne menyre te
sakte dhe si matet suksesi I tyre
·
Si
vleresohet kontributi I stafit dhe cila eshte lidhja midis skemave te
vleresimit dhe motivimit
·
A
ka burime te mjaftueshme qe I atribuohen aktiviteteve te advokacise?
- A i
shfrytezoni sinergjite midis institucioneve te ndryshme qe kryejne
aktivitet advokacie te biznesit?
·
Me
cilat duke perfshire ketu OJF, shoqata biznesi , departamente specifike te
qeverise
·
Me
institucione akademike dhe lehtesira kerkimi
·
Me
partite politike dhe grupe te tjera interesi
- A jeni
pjese e ndonje rrjeti internacional ne menyre qe te influenconi qe web-I
global I aktoreve te politikes tregtare te “punoje per ju”
·
Nepermjet
grupeve te interesit ne vende te tjera
·
Nepermjet
sipermarrjeve te perbashketa brenda institucioneve nderkombetare net e cilat ju
jeni te perfshire
·
A
dini se si perfitohet nga asistenca e organizmave nderkombetare si ITC, UNCTAD,
OBT, Banka Boterore apo agjenci te tjera si keto
Rekomandime
praktike
Disa
menyra praktike te advokacise se biznesit ne negociatat tregtare jane:
- Ndiqni
kalendarin e negociatave tregtare, psh nepermjet World Tr@de Net
Newsletter ( e dispunueshme ne website e International Trade Center)
- Koordinoni
pozicionin tuaj me ate te grupeve te biznesit ne rajonin tuaj. Ne web-in e
siperpermendur do te gjeni permbledhje te progresit ne negociatat tregtare
shumepaleshe dhe rishikim te pozicionit negociues te vendeve kryesore qe
marrin pjese ne tregtine nderkombetare.
- Exploroni
ne menyre reciproke ne marredheniet nderkombetare business-to-business ne menyre qe te perfitoni mbeshtetje per
interesat tuaja.
- Perpiquni
te kuptoni tensionet brenda qeverise
- Nxisni
menaxhimin e ceshtjeve nepermjet shoqatave te biznesit.
Si mund ta
luani institucionalisht rolin e “avokatit”?
I.
Behuni anetare te shoqatave te biznesit ekzistuese ose organizohuni ne shoqata
te reja. Vetem keshtu zeri juaj do te degjohet, sigurisht ne se eshte i
argumentuar.
Biznesi shqiptar po rritet jo vetem nga pikepamja
sasiore, por dhe nga ajo cilesore, shprehje e te ciles eshte dhe ndergjegjesimi
iI tij per rolin dhe impaktin qe ka organizimi i tij ne shoqata. Shoqatat
kryesore te biznesit jane[17]:
Organizatat kryesore te
biznesit
Ø Bashkimi i
Dhomave te Tregtise dhe Industrise
Ø Bashkimi i
Industrialisteve dhe Investitoreve ne Shqiperi (BI&ISH)
Ø Shoqata e Investitoreve te Huaj ne Shqiperi (FIAA)
Ø Dhoma Amerikane
e Tregtise ne Shqiperi.
Ø Keshilli i Agrobiznesit Shqiptar
Ø Shoqata e Sipermarresve Italiane
II.Shfrytezoni
Borde e organizma te tipit public-privat, apo te ashtuquajtur te pavarur, te cilat po “hyjne ne mode” edhe ne Shqiperi. Te
tilla jane:
Keshilli
Konsultativ i Biznesit
Keshilli
Mbikqyres i Agjencise se Nxitjes se Investimeve te Huaja
Komisioni
i Apelimit te Tatimeve.
Grupi
Ekonomik i Kompaktit te Investimeve
Keshilli
i Agrobiznesit Shqiptar (KASH)
Formalizimi i
konsultimeve shtet-privat
“Degjimi” i zerit te biznesit perben ne praktiken boterore nje
ceshtje parimore e cila i sherben garantimit te hartimit dhe zbatimit te
politikave te pershtatshme ne funksion te permiresimit te klimes se biznesit.
Vende te ndryshme perdorin degjimin publik ne Parlament, lobingun e
institucionalizuar e transparent , debatin publik, si forma konsultimi me te
gjithe aktoret e interesuar.
Praktika: Si
realizohet bashkepunimi?
1. Keshillit
Keshillimor i Biznesit (KKB)
KKB eshte nje institucion qe
synon te lehtesoje dialogun qeveri-biznes, ne fushen e pergatitjes dhe zbatimit
te legjislacionit ekonomik. Ne fakt ai eshte nje institucion nga me
demokratiket qe supozohet te krijoje vlera te shumefishta: (i) rritja e
cilesise se legjislacionit ekonomik, qe do te thotre zbatim me i mire, (ii) ngushtimi
i hapesirave subjective ne ligje e akte nenligjore, gje qe do te thote ngushtim
i hapesires per korrupsion, (iii) promovim i transparencies se legjislacionit,
(iv) ndihma per rritjen e institucioneve te biznesit
KESHILLI KESHILLIMOR I BIZNESIT.
Keshilli
Keshillimor i Biznesit eshte krijuar dhe funksionon prane Ministrise se
Ekonomise ne baze te Urdherit te Kryeministrit Nr. 137, date 11. 05. 2000 “ Per
krijimin e Keshillit Keshillimor per Problemet e Zhvillimit te Biznesit“.
Objekti
i veprimtarise
se tij eshte sigurimi dhe zhvillimi i bashkebisedimit te vazhdueshem te
Qeverise me Komunitetin e Biznesit per hartimin dhe zbatimin e akteve ligjore
dhe nenligjore te tilla si: strategjite dhe programet e zhvillimit te biznesit;
politikat fiskale dhe doganore, te privatizimit, te prokurimit publik, te
nxitjes se investimeve dhe biznesit.
Ministria e Ekonomise ve ne
dijeni Keshillin Keshillimor te Biznesit per te gjitha projekt / aktet ligjore
te pergatitura nga ministrite dhe institucionet e tjera qendrore dhe organizon
tryezat e tij te diskutimit. Perfundimet dhe sugjerimet e mbledhjeve te Keshillit Keshillimor te Biznesit
dergohen ne Keshillin e Ministrave dhe institucionet perkatese.
Keshilli
Keshillimor i Biznesit perbehet nga eksperte te ministrive,
institucioneve shteterore dhe
perfaqesues te organizatave kryesore te bisnesit si: Bashkimi i Dhomave te
Tregtise dhe Industrise, Keshilli i Agrobiznesit, Bashkimi i Industrialisteve
dhe Investitoreve, Shoqata e Sipermarresve Italiane ne Shqiperi, Shoqata e
Investitoreve te Huaj.
2. Grupi ekonomik i kompaktit te
investimeve (CET)
Eshte
krijuar dhe funksionon ne kuader te Kompaktit
te Investimeve. Perbehet nga perfaqesues te institucioneve shteterore,
komunitetit te biznesit dhe te donatoreve.
3. Tryezat e
konsultimeve me sektorin privat
Ø per Strategjine e Zhvillimit Ekonomik e Social
Ø Per strategjine e eksporteve
Ø Per Marreveshjet e tregtise se Lire
Kapacitetet
analitike te Komunitetit te Biznesit
Duke
patur parasysh qe ne efikasitetin e veprimtarise se tyre rol ka dhe forca e
argumentimit gjate dialogimit me partneret e tjere sociale per problemet e
karakterit mikro dhe makroekonomik, shoqatat e biznesit jane ndergjegjesuar
gjithnje e me shume lidhur me rolin e kapaciteteve analitike ne funksion te
permiresimit te kaudrit ligjor qe lidhet me problemet e biznesit. Eshte i
rendesishem evidentimi i interesave perspektive dhe mbrojtja e tyre me
profesionalizem dhe me argumente bindese shkencore perballe partnereve sociale,
sidomos perballe shtetit.
Nga
intervistat joformale qe jane bere me perfaqesues te Shoqatave te
siperpermendura rezulton se:
Ø atyre u
mungojne kapacitetet reale analitike, te domosdoshme per ta bere biznesin nje
pale me kompetente ne debatin per rishikimin/permiresimin e politikave
tregtare.
Ø Shpesh biznesi
thirret ne tryeza jo ne fillim te diskutimit por kur problemet jane rrahur nga vete administrata dhe
biznesit I lihet shume pak kohe per te shqyrtuar materialet e vena ne
dispozicion, aq me teper qe dihet se kapacitetet analiztike (i referohemi ketu
grupeve “ ad hoc” qe krijohen) nuk jane “ full time” ne funksion te Shoqatave
Por nuk mund
te mohohen faktet qe: (i) Dialogu shtet-komunitet
biznesi eshte tashme i institucionalizuar, (ii) eshte rritur ndergjegjesimi i
paleve (shteti dh biznesi) per rolin qe u takon ne kete dialog, (iii) eshte
rritur cilesia e dialogut-: komuniteti i biznesit ka kaluar nga faza e te ankuarit rreth kuadrit ligjor e
rregullator ne fazen e propozimeve konkrete, (iv) ka shembuj konkrete te
marrjes parasysh te propozimeve te biznesit si Komisioni i Apelimit te
Tatimeve, negociatat ne kuader te Marreveshjeve te Tregtise se Lire dhe te
permbushjes se angazhimeve ne kuader te OBT-se. Zeri I biznesit eshte degjuar ne rastet kur ai ka ditur te argumentoje
impaktin e ketyre proceseve mbi industrine vendase si ajo e vajit, peshgkut,
birres.
Box:
Komisioni i Apelimit te Tatimeve
Komisioni
i Apelimit te Tatimeve eshte organ i pavarur prane Ministrit te Financave dhe i
pavarur ne vendimmarrje. Ai ka gjithe autoritetin e nevojshem per te
shqyrtuar apelimin e tatimeve, duke perfshire te drejten per te kryer hetime
dhe rillogaritje te detyrimeve tatimore te percaktuara.
Perbehet nga 7 anetare
te cilet propozohen: nga Ministri i Financave 3 anetare, nga Dhomat e Tregtise
dhe Industrise dhe organizatat perfaqesuese te biznesit 2 anetare, nga Shoqata
e Ekonomisteve 1 anetar, nga Ministri i Drejtesise 1 anetar, dhe qe te gjithe
emerohen nga Ministri i Financave.
Mandati i tyre eshte jo me pak
se 2 vjet, me te drejte riemerimi.
Ç’ËSHTË
NJË MARRËVESHJE E TREGTISË SË LIRË (MTL)
MTL është një dokument i negociuar dhe i rënë dakord mes palëve me objektiv
liberalizimin e tregtisë. Liberalizimi është i menjëhershëm për produktet me
avantazhe të qarta të krahasuara dhe gradual për produkte të ndjeshme ndaj
importeve. Për këto të fundit, marrëveshjet parashikojnë reduktim të
përshkallëzuar të tarifave doganore dhe eliminimin e tyre përgjatë periudhës
kohore deri në krijimin e zonës së lirë tregtare.
Megjithëse në një MTL fiksohen objektiva të matshëm dhe konkretë, MTL është fleksibël, në kuptimin që ajo
është e pajisur me mekanizmat e përshtatjes ndaj evolucioneve në raport me
periudhën e paranegocimit.
Objektivat e marrëveshjes: Objektivi kryesor i marrëveshjes mund të jetë krijimi
nga palët në mënyrë graduale i një zone të tregtisë së lirë gjatë një periudhe
tranzitore me kohëzgjatje prej disa
vjetësh.
Objektivat specifike: (i) zgjerimi dhe thellimi i bashkëpunimit ekonomik
ndërmjet palëve dhe rritja e standartit të jetesës së popujve, (ii) eleminimi
gradual i kufizimeve në tregtinë e mallrave, (iii) vendosja e kushteve të
barabarta konkuruese për tregtinë e mallrave, (iv) kontribuimi në heqjen e
barrierave ndaj tregtisë, në zhvillimin e harmonizuar dhe zgjerimin e tregtisë
botërore, (v) krijimi i kushteve për nxitjen e mëtejshme të investimeve,
veçanërisht për zhvillimin e investimeve të përbashkëta në këto vende/në rajon,
(vi) nxitja e tregtisë dhe bashkëpunimit midis palëve me vendet e treta.
TREGTIA E
MALLRAVE
Negocimi i reduktimeve tarifore për mallrat e importit është mbështetur në
specifikat e zhvillimit ekonomik të vendeve respektive. Duke patur parasysh
diferencat në nivelin e tarifave doganore të aplikuara nga vendet pjesëmarrëse
dhe të sistemeve respektive tregtare, marrëveshjet në disa raste mbartin
asimetri kohore në shkallën e reduktimeve tarifore mes vendeve të përfshira.
MEKANIZMA
TE APLIKIMIT TE MARREVESHJEVE
MTL përmbajnë në vetvete mekanizmat që ndihmojnë
zhvillimin e një tregtie të drejtë e me rregulla loje dhe synon përshtatje ndaj
kushteve të reja që mund të krijohen. Kështu:
- Ekziston mundësia për
dhënien e konçensioneve të mëtejshme, sipas zhvillimeve në fushën e
politikave bujqësore të brendshme dhe të jashtme të këtyre vendeve.
- Palëve u njihet e drejta që
të kryejnë konsultime për të gjetur një zgjidhje të përshtatshme në rast
se importet e produkteve të cilat janë subjekt konçensionesh sjellin
probleme serioze në tregjet e palës tjetër. Masa mbrojtëse të nevojshme
mund të merren deri në gjetjen e një zgjidhjeje.
- Për industri në lindje e
sipër, ose sektorë që kryejnë ristrukturim dhe përballojnë vështirësi
serioze, të cilat gjenerojnë edhe probleme sociale të konsiderueshme, mund
të merren masa të jashtëzakonshme me kohëzgjatje të kufizuar në formën e
rritjes së tarifave doganore. Tarifa doganore në këto raste nuk duhet të
kalojë 25 përqind ad valorem dhe
vlera totale e importeve të produktit, subjekt i këtyre masave nuk duhet
të kalojë 15 përqind të importeve totale të produkteve industriale.
- Palët kanë të drejtë të
marrin masa mbrojtëse të përgjithshme kur një produkt importohet në një
nga palët në sasi të tilla që shkaktojnë ose rrezikojnë te shkaktojnë dëme
serioze tek prodhuesit vendas të produkteve të ngjashme ose drejtpërdrejt
konkuruese në territorin e palës importuese; ose veshtirësi serioze ndaj
çdo sektori të lidhur me të; apo veshtirësi që rezultojnë në përkeqësim
serioz të situatës ekonomike të një rajoni.
- Masa kufizuese mund të
zbatohen edhe në rast se njëra palë ndesh vështirësi të Bilancit te
Pagesave.
Rregulla të tjera.
Koncepti i liberalizimit nuk
shihet i lidhur vetëm me tarifat doganore. Sistemet tregtare dhe kërkesat e
legjislacioneve kombëtare që rregullojnë aktivitetet e import-eksportit, shpesh
mund të rezultojnë të pakapërcyeshme dhe janë më me kosto se vetë tarifat
doganore. Për këtë qëllim, në MTL përcaktohet një kuadër i rregullave që duhen
aplikuar në këto aspekte të regjimit tregtar.
Palët duhet të aplikojnë rregullat kombëtare në fushën sanitare dhe fitosanitare në
mbështetje me parimin e mosdiskriminimit, pa aplikuar masa të reja me karakter
të ekzagjeruar dhe pengues në tregti. Gjithçka duhet të kryhet në përputhje me
konventat ndërkombëtare në këtë fushë.
Rregullat e origjinës përcaktohen në një protokoll te
veçantë të marrëveshjes, i cili sqaron se mallrat duhet të prodhohen tërësisht
apo pjesërisht (sipas disa kushteve të përcaktuara në mënyrë të detajuar) në
një vend që të marrin origjinën e vendit eksportues.
Pronësia Intelektuale, Prokurimi
Publik, Nxitja e Investimeve dhe shërbimeve realizohen në përputhje më
marrëveshjen e OBT-së.
KUADRI INSTITUCIONAL I MARREVESHJEVE
Marrëveshja parashikon konsultime të drejtpërdrejta
midis palëve për aplikimin e masave të sipërpërmendura. Kjo institucionalizohet
në:
1. Krijimin e Komitetit të Përbashkët, me
përfaqësues të secilës palë. Komiteti i Përbashkët:
- është përgjegjës për
administrimin dhe monitorimin e zbatimit të kësaj Marrëveshjeje;
- siguron zbatimin korrekt të
tyre;
- është institucioni që realizon konsultimet midis palëve;
- shqyrton mundësinë e heqjes së mëtejshme të
pengesave në tregtinë midis palëve;
- rekomandon zgjidhje dhe merr vendime për çështje
që parashikon Marrëveshja.
2. Për çështje të veçanta krijohen nënkomitete apo
grupe pune.
3. Grupe konsultimi mund të funksionojnë në kuadër të
problemeve reciproke që lidhen me doganat, çertifikimin, metrologjinë,
pronësinë intelektuale, prokurimin publik, etj.
SHENIME PËR
UNIONIN EVROPIAN
Emërtimi –
Unioni Evropian (EU – European Union) është emërtim i përbashkët për tri
integrime të mvetësishme juridike të shteteve të Evropës Perëndimore: Unionin
Ekonomik Evropian (EEC – European Economic Community), Unionin Evropian për
Qymyr dhe Çelik (ECSC – European Coal and Steel Community) dhe Unioni Evropian
për Energji Atomike (EUROATOM – European Atomic Energy Community). Këtyre më
vonë u është bashkëngjitur edhe Unioni i ri i krijuar Evropian teknologjik (ETC
– European Technology Community).
Me
traktatin për bashkim (Merger Treaty) nga viti 1965, janë bashkuar organet e
këtyre integrimeve, autorizimet e tyre, shërbimet administrative dhe
profesionale, kështu që prej atëherë si emblemë në përdorimin zyrtar përdoret
emërtimi Unioni Evropian (EC – European Communities).
Me
miratimin e Traktatit nga Mastrihti më 7 shkurt të vitit 1992 gjendja e re
përmbajtësore dhe organizative e marrëdhënieve ndërmjet anëtarëve quhet Union
Evropian.
Selia
– Selia kryesore e Unionit është në Bruksel dhe Luksemburg kurse trupat punuese
në qytetet e tjera të vendeve anëtare. Unioni Evropian i ka misionet e veta në
shumë shtete në botë.
Themelimi –
Unioni Evropian për Qymyr dhe Çelik është themeluar më 18 prill 1951 kur në
Paris është nënshkruar traktati ndërmjet 6 shteteve (Belgjika, Franca, RF e
Gjermanisë, Italia, Luksemburgu dhe Holanda). Themelet e tij qëndrojnë në
planin e Shumanit. Traktati ka hyrë në fuqi më 2 korrik 1952. Unioni Evropian
për Qymyr dhe Çelik është themeluar me afat prej 50 vjetësh. Ky afat ka skaduar
në korrik të vitit 2002. Unioni Evropian i ka trashëguar të drejtat dhe
obligimet e integrimit të suprimuar.
Unioni
Ekonomik Evropian është themeluar me traktatin e Romës më 25 mars 1957.
Traktati ka hyrë në fuqi më 1 janar 1958. Ka filluar të punoj prej 1 janarit
1959.
Iniciativën
për themelim e kanë dhënë vendet e Beneluksit në Asamblenë e Unionit Evropian
për Qymyr dhe Çelik në Mesina në maj të vitit 1955. Iniciativa është shqyrtuar
gjatë vitit të ardhshëm ndërsa kryetarët e qeverive (të Belgjikës, Francë,
Luksemburgut, Italisë, Holandës dhe RF të Gjermanisë) para asamblesë së Romës
lidhur me këtë e kanë arritur ujdinë.
Unioni
Evropian për Energji Atomike është themeluar njësoj si dhe Unioni Ekonomik
Evropian.
Dita
e EU
9 maj
Himni: Oda
e Haresë (Beethoven).
Flamuri: Në
bazën e kaltër yjet e arta në rreth (12 yje).
Shënim: Për
shkak të ndryshimit të shpeshtë të emërtimit këto integrime Evropiane (UEE, BE,
UE) kemi vendosur t’i shfrytëzojmë sipas radhës së krijimit. Për zhvillimet
deri në vitet 1992 është shfrytëzuar emërtimi BE (Bashkësia Evropiane) kurse
pas kësaj Unioni Evropian (UE).
Unioni
Evropian
- Unioni Evropian (Ndonjëherë Unioni) me shkurtesën UE – EU (anglisht European
Union) është emër i përbashkët për tri integrime juridikisht të pavarura të
shteteve Evroperëndimore: Bashkësisë Ekonomike Evropiane (EEC – BEE – European
Economic Communitya), Bashkësisë Evropianë për Qymyr dhe Çelik (ECSC – European
Coal and Steel Community) dhe Bashkësisë Evropiane për Energji Atomike
(EUROATOM – European Atomic Energy Community).
Me
traktatin për bashkim (Merger Treaty) nga
viti 1965 janë bashkuar organet e këtyre integrimeve, autorizimet e tyre,
shërbimet administrative dhe profesionale kështu që prej atëherë në përdorim
zyrtar është emërtimi i përbashkët për këto integrime të Bashkësisë Evropiane
(shpeshherë edhe të Bashkësive) shkurtimisht BE (anglisht European Communities
– shkurt EC). Në këtë mënyrë nuk është humbur veçoria juridike. Janë të
regjistruara në sekretarinë e OKB, janë pjesëmarrës të barabartë në
marrëdhëniet e ndryshme ndërkombëtare dhe i kanë burimet vetjake të të hyrave.
Hapi
i mëtejshëm në rrugën e integrimit është ristrukturimi i BE në Unionin Evropian
i cili është bërë me miratimin e Traktatit të Mastrihtit më 7 shkurt 1992. Me
këtë Traktat janë definuar qëllimet e Bashkësisë deri në fund të shekullit kurse
gjendja e re përmbajtësore dhe organizative e marrëdhënieve ndërmjet anëtareve
quhet Unioni Evropian (EU – UE).
Formimi
i Unionit Evropian është kërkesë e vazhdueshme e Bashkësisë Evropiane.
Iniciativat për themelimin e saj janë të kahmotshme e bile edhe atëherë kur
rrethanat dhe marrëdhëniet në Bashkësi nuk kanë qenë të papërshtatshme për
realizimi e kësaj ideje.
Këto
iniciativa kanë pasur jehona pozitive edhe pse lidhur me to në Traktatin e
Romës mund të gjendet shumë pak. Vetëm në preambulë flitet për “Unitet më të
madh të popujve Evropian” dhe theksohet nevoja “e mënjanimit të pengesave të
cilat e ndajnë Evropën”. Në Unioni Evropian bëhet më tepër fjalë për traktatin
e për themelimin e Bashkësisë Evropiane për Qymyr dhe Çelik i cili i ka paraprirë
Traktatit të Romës. Në këtë traktat sidomos theksohet “faza e re në rrugën e
ndërtimit të Evropës” dhe theksohet nevoja që të “bëhen përpjekje maksimale në
mënyrë që në periudhën kalimtare të realizohet bashkimi i Evropës”.
Për
dallim nga pikëpamjet “zyrtare” të cilat megjithatë janë të rezervuara,
ekzistojnë shumë deklarata të evropeistëve të respektuar dhe plane të
llojllojshme për realizimin e Unionit Evropian. E tillë për shembull është
Deklarata e evropeistit të shquar Gy Molet i cili në Parlamentin Francez me
rastin e debatit për tregun e përbashkët kishte deklaruar: “Nuk dua ta fsheh
shpresën dhe bindjen time se kur njëherë në pikëpamje ekonomike të vendosen
themelet e Evropës, bashkësia e vërtetë politike do të mund të krijohej. Ajo
bashkësi nuk do të kufizohet në 6 vende. Në tërë Evropën ekziston dëshira për
bashkim”.
Mbi
këtë bazë plani i Shumanit në të cilin qëndron prapa themelimi i Bashkësisë për
Qymyr dhe Çelik është dashur të arrihet themelimi i Bashkësisë Evropiane të
Mbrojtjes dhe i Bashkësisë Politike Evropiane, përkatësisht aktiviteti i J.
Monetit i cili e kishte formuar komitetin nacional për Shtetet e Bashkuara të
Evropës.
Pas
themelimit të Bashkësisë Ekonomike Evropiane, kërkesat për Unionin Evropian më
nuk ndesheshin vetëm në deklaratat e disa ithtarëve të flaktë por edhe në
konkluzionet e trupave punuese të Bashkësisë Ekonomike Evropiane dhe në
mbledhjet e trupave të tyre punuese në nivel më të lartë. Një konkluzion i
tillë ka qenë edhe nga mbledhja e kryetarëve të shteteve dhe të qeverive në Bon
në vitin 1961. Raporti i Bonit më 18 qershor, me të cilin iu kishte urdhëruar
ministrave të punëve të jashtme që në një afat sa më të shkurtër t’i japin
propozimet e karakterit statutar të rëndësishëm për bashkimin e popujve të
Evropës. I ngjashëm është edhe Davinjon Report – Raporti i ministrave të punëve
të jashtme të shteteve anëtare të Bashkësisë Ekonomike Evropiane për problemet
e unifikimit politik gjë që është miratuar në Luksemburg më 27nëntor 1970. Këto
janë konkluzionet nga samiti i Parisit në vitin 1982, i Kopenhagës në vitin
1983, mandej sërish i Parisit 1973, Hagës 1976, Brukselit 1978, Deklarata
solemne nga Shtutgarti 1983, Konkluzionet e Këshillit Evropian në vitin 1984,
Projekt marrëveshja e Spinellit për Unionin Evropian nga viti 1984 dhe
dokumentet tjera të shumta të datave më të reja.
Konkluzionet
e përmendura me shumicë janë të natyrës politike dhe në pjesën më të madhe i
përkasin çështjeve si të aftësohet bashkësia Evropiane për veprim politik në
politikën e brendshme dhe të jashtme dhe vetëm shkarazi lidhen me përmbajtjet
ekonomike të Unionit Evropian. Për dallim prej tyre, Raporti i Tindemansit nga
viti 1975 kryesisht i është kushtuar ekonomisë dhe për të mund të thuhet se ka
zhvilluar aktivitetet e bashkësisë në bazë të zgjidhjeve të unifikuara
ekonomike. Raporti i Tindermansit paraqitet në kohë jashtëzakonisht të
ndërlikuara dhe me çrregullime të mëdha ekonomike që u shkaktuan në fundin e
viteve të 60-ta dhe fillimin e viteve të 70-ta. Se në çfarë gjendje ishte
atëherë Bashkësia më së miri mund të shihet nga Memorandumi i Komisionit të
Bashkësisë Evropiane dërguar Këshillit të Bashkësisë në vitin 1969 ku
konstatohet se “ose do të lëshojë pe Bashkësia nën presionin e forcave
centrifugale ose do t’i shkojë për dore që në kuadër të institucioneve
ekzistuese reciprokisht t’i harmonizojë politikat ekonomike nacionale dhe në
këtë mënyrë t’i konsolidojë dhe përparojë rezultatet e arritura për të mirën e
të gjitha shteteve anëtare”.
Në
rrugën e formimit të Unionit Evropian kthesa kyçe është bërë në Samitin e
Parisit të Këshillit të Bashkësisë në vitin 1972. Në fakt aty janë kapërcyer
dallimet së paku nga shumica e anëtarëve kështu që mund të thuhet se
konkluzionet e kësaj Konference të nivelit më të lartë i kanë dhënë hov
zhvillimeve në bashkësi. Në komunikimin përfundimtar janë mbarështruar
drejtimet e aktiviteteve të Bashkësisë për periudhën e ardhshme dhe është
shprehur nevoja e fuqizimit institucional edhe të bashkëpunimit politik.
Në
vend të shpartallimit, u arrit dhjetëvjeçari i “përgatitjes” së madhe dhe i
konsolidimit. U forcuan aktivitetet drejt vendosjes së sistemit Evropian
Monetar (Unioni i parë dhe i dytë monetar), definitivisht u rregulluan çështjet
e politikës së përbashkët bujqësore (FEOGA) u përpunua politika e përbashkët
doganore ndaj vendeve të treta u vendosën relacionet e reja ndaj shteteve të
Mesdheut si dhe me rajonet tjera (politika Latinoamerikane, politika e
bashkëpunimit me grupacionin ASEAN) si dhe u mënjanuan shumë pengesa në rrugën
drejt vendosjes së Unionit Evropian.
Në
këtë drejtim rol të rëndësishëm ka luajtur raporti i Tindermansit (1975) në të
cilin qenë numëruar problemet me të cilat ballafaqohej atëherë Bashkësia dhe
qenë dhënë propozimet për të dalur nga gjendja e krijuar. Në këtë raport
koncepti i Unionit Evropian ngrihet mbi determinantat e pastra ekonomike,
kështu që çështja e Unionit shtrohet si
çështje e koncesusit politik të popujve të ndryshëm dhe vullnetit të tyre për
të jetuar në një bashkësi të cilën e krijojnë së bashku.
Çrregullimet
ekonomike globale në fillimin e viteve të tetëdhjeta të cilat sërish e
tronditën ekonominë botërore u bënë shtysë plotësuese për Bashkësinë Evropiane
drejt ndërtimit të Unionit Evropian. Nga mesi i kësaj periudhe, Bashkësia e
miratoi Librin e Bardhë dhe aktin unik Evropian dhe këto janë dokumente kyçe
për kuptimin e zhvillimeve më te reja.
Libri
i Bardhë i vitit 1985 është dokument programatik kapital i aktiviteteve të
Bashkësisë drejt Unionit Evropian. Në të vështrohen mbi 300 çështje nga sfera
të ndryshme të jetës ekonomike të rëndësishme për konceptimin e Unionit
Evropian.
Me
Librin e Bardhë drejtpërsëdrejti lidhet Akti Unik i vitit 1986. Ky është
dokument juridik me të cilin u ndryshuan dispozita të shumta të Traktatit të
Romës por janë shtuar edhe dispozita të reja në ç’mënyrë është krijuar një
ambient juridik për realizimin e detyrave të miratuara në rrugën e formimit të
Unionit Evropian.
Libi
i Bardhë është përpiluar me supozimin, se me bashkimin e tregut që mbulon 320
milion njerëz, anëtaret do të merren vesh për mënjanimin e të gjitha pengesave
dhe do ta realizojnë bashkëpunimin pa kurrfarë kufizimesh. Mirëpo, Akti unik e
ndryshoi sistemin juridik të Bashkësisë. Ai i ndërroi autorizimet e organeve të
Bashkësisë dhe futi përmbajtje të reja të rëndësishme për përbashkësinë
politike.
Nga
mesi i viteve të 80-ta, çdo gjë ishte e përgatitur për realizmin e programit
Evropa 92 që në sferën e ekonomisë nënkupton: Evropa pa kufij intern. Në sferën
e politikës kjo e nënkupton definimin e mëtejshëm të marrëdhënieve të përbashkëta
brenda bashkësisë dhe ndaj vendeve të treta. Kurse në mbrojtje, përcaktimin e
elementeve fillestare të lidhjes Evropiane komplekse.
Nga
fundi i viteve të 80-ta anëtarët e Bashkësisë Evropiane në nivel më të lartë në
tubimin e Milanos më 15 e 16 dhjetor 1990 e përfunduan “Modelin Evropian” me
vendimet kapitale të cilat mund të konkretizohen në 5 pika: nën 1. Vendoset
politika e jashtme unike (vendimet mbi çështjet parimore miratohen me
koncensus); 2. Vendoset politika unike monetare dhe ekonomike. Njësia monetare
Evropiane ECU dhe Banka Evropiane (si bankë qendrore e tërë sistemit – EUROFED
në të gjitha format fillon të funksionojë më 1 janar 1984); 3. Parlamenti
Evropian ristrukturohet nga funksioni këshillëdhënës në trup përfaqësues dhe
menjëherë e merr rolin e bashkëvendosjes në procesin e marrjes së vendimeve të
rëndësishme të bashkësisë Evropiane (për shembull me rastin e emërimit të
anëtarëve të komisionit në punët e llogaritjes dhe në punët e përgjithshme
financiare); 4. urdhërohet përpilimi dhe inicimi i procedurave për miratimin e
Kushtetutës së përbashkët Evropiane. Në këtë kontekst vendoset shtetësia
Evropiane dhe parashihet se në vitin e vjetër 1992 do të shpallet organizata e
re shtetërore – Unioni Evropian (Aleanca Evropiane) dhe 5. vazhdohet realizimi
i Projektit të Kartës Sociale Evropiane të cilës i u dha dimensioni i njëjtë si
dhe çështjeve ekonomike. Me këtë kartë është i lidhur edhe realizimi i Kartës
Komunitare mbi të Drejtat Themelore të Punëtorëve nga viti 1989.
Në
krahët e fluturimit të tillë erdhi nënshkrimi i Traktatit mbi Unionin Evropian
në Mastriht më 7 shkurt 1992 ndërsa zbatimi i suksesshëm i procedurës
ratifikuese në parlamentet nacionale të shteteve anëtare i dha shkas besimit se
në vitin e vjetër 1992 vendosja e Unionit evropian do të shënohet në veçanti me
një disponim solemn.
Mirëpo
kjo nuk ndodhi. Vërtetë se u shënua fillimi i “ndërtimit”: të Unionit Evropian
por në mënyrë të qetë sepse së shpejti u konstatua se koncepti i miratuar nuk
mund të zbatohet aq shpejtë.
Në
bazë të Traktatit të përmendur Unioni Evropian mbështet në tri përmbajtje
komplekse, të quajtura figurativisht shtylla. Përmbajtja e parë është e lidhur
me përfundimin definitiv të Unionit Ekonomik dhe Monetar gjë që pasqyrohet
përmes monedhës Evropiane me të cilën do të zëvendësohet paraja nacionale
nëpërmjet bankës Evropianë Qendrore e cila do t’i merrte mbi vete pushtetet e
emetimit monetar dhe do ta zbatonte politikën monetare në tërë hapësirën e
Unionit. Përmbajtja e dytë është e lidhur me unifikimin politik që nënkupton se
organet e Unionit do të bartnin autorizime të shumta politike nga të cilat
shtetet anëtare nuk mendohet se lehtë do të heqin dorë. Megjithatë, dukej se
llojllojshmëria e madhe politike do të ishte pengesë që autorizimet të barteshin
lehtë në organet e Unionit Evropian. Me Unifikimin politik është e lidhur edhe
ngecja e caktuar e qëllimeve që në Parlamentin Evropian, në Këshillin e Unionit
Evropian dhe mbi të gjitha në Komisionin Evropian të barten autorizimet që janë
në kategorinë e sovranitetit shtetëror. Përmbajtja e tretë ka të bëjë me
Sigurinë dhe Mbrojtjen. Ka qenë e paramenduar që Unioni Evroperëndimor (Aleanca
Mbrojtëse – WEU) të ristrukturohet në sistemin e Unionit Evropian dhe kështu të
bëhet njëra ndër pikat e tij shtyllë, por në zbatim disa nga anëtaret u
kundërvunë duke pohuar se kjo megjithatë nuk duhet bërë meqë ekziston sistemi i
NATO-s. Në situatën e krijuar nuk pati rrugëdalje tjetër pos të thirret
Konferenca ndërqeveritare me qëllim që problemet e konstatuara të mund të
zgjidheshin në fund të marsit të vitit 1996 në Torino.
Nga
disa fakte ka mundur të merret vesh se konkluzionet e kësaj konference do të
bëjnë një hap prapa në zhvillimin e tërë konceptit. Kjo mund të konstatohet nga
fakti se konferenca në Torino nuk ka qenë në nivel të Unionit Evropian por si
konferencë e shteteve anëtare. Me këtë është dashur të thuhet se Unioni do të
jetë i atillë çfarë e caktojnë anëtaret e tij e jo atë që e caktojnë organet e
Unionit. Përveç kësaj vlen të konstatohet se Traktati për Unionin në definimin
se çka është Unioni, e shndërron në koncept të Bashkësisë Evropiane për Qymyr
dhe Çelik. Dhe më ne fund Unioni Evropian në bazë të Traktatit nuk e fitoi
veçantinë juridike dhe qëndron në nivel të tri integrimeve të veta në të gjitha
pikat kyçe.
Unioni
Evropian – Shtetet Latinoamerikane. Unioni Evropian ka vendosur
marrëdhënie në baza bilaterale dhe multilaterale me të gjitha shtetet
Latinoamerikane dhe integrimet e tyre. Disa prej tyre janë të inkuadruara në
sistemin AKP (Afrika, Karaibet dhe Pacifiku) ndërsa të tjerat janë të mbuluara
me traktate të veçanta me klauzola preferenciale.
Unioni
mban marrëdhënie me Grupacionin e Andeve, me Grupacionin e shteteve Rio dhe me
Sistemin Ekonomik Latinoamerikan në veçanti në lidhje me zgjidhjen e problemeve
me të cilat ballafaqohen anëtaret e saj.
Unioni
u ofron ndihmë të rëndësishme ekonomike. Mesatarisht për këto qëllime
shpenzohen 3 miliardë Euro. Unioni merr pjesë edhe në programin e mbrojtjes së
pyjeve të pashkelura të Amazonës.
Përveç
qasjes individuale shteteve të caktuara, Unioni zhvillon marrëdhënie globale me
tërë hapësirën Latinoamerikane përkatësisht brenda asaj hapësire me grupet e
caktuara integrative. Kështu në Madrid më 15 dhjetor 1995 është lidhur Traktati
i veçantë për bahkëpunimin tregtar dhe ekonomik me Grupin Merkosul. Një traktat
i ngjashëm është lidhur një vit më parë me Grupin Rio. Janë përtëritur
traktatet tregtare me Meksikon dhe Brazilin dhe kanë filluar negociatat me
shtetet e Amerikës Qendrore jo vetëm me përmbajtje ekonomike por edhe në sfera
tjera.
Unioni Monetar –
Unioni Monetar është emërtim për shenjën e ndonjë zone valutore të më tepër
shteteve të cilat e zhvillojnë politikën
monetare të përbashkët apo unike.
Në
bazë të Traktatit për Unionin Evropian, Unioni Monetar është vendosur në viti
1997 ndërmjet shteteve anëtare të Unionit të cilat e dëshirojnë këtë. Në të
njëjtën kohë është përcaktuar valuta unike Euro, kurse i tërë sistemi
servisohet nga Banka Qendrore Evropiane dhe nga Instituti Monetar Evropian.
Selia e tyre është në Frankfurt.
Mirëpo,
sa më shumë që është afruar afati për realizmin e përmbajtjeve të përcaktuara
për sa i përket miratimit të traktatit për Unionin Evropian, në sferën monetare
janë fuqizuar kundërshtimet. Në këtë drejtim kanë prirë britanikët edhe pse në
këtë drejtim kanë shkuar edhe disa anëtare të tjera.
Britanikët
në veçanti janë vërsulur kundër konceptit sipas të cilit do të ekzistonte vetëm
paraja Evropiane. Në vend të kësaj propozojnë që “paraja Evropiane” të jenë 16
valuta të tërë sistemit gjë që me fjalë të tjera se nuk mendojnë t’i
nënshtrohen pikëpamjes sipas të cilës “paraja Evropiane” do ta zëvendësonte
Funtën. Në situatën e krijuar problemi është tentuar të zgjidhet në mbledhjen e
veçantë të kryetarëve të shteteve apo të qeverive të anëtareve të Unionit të
mbajtur në Madrid më 17 dhjetor 1995, në të cilën janë miratuar disa vendime të
rëndësishme për Unionin Monetar, e pasi që Unioni Monetar është shtyllë e
sintezës unike kjo domethënë se prej kësaj varen edhe proceset e mëtejshme
integruese edhe për Unionin.
Së
pari, është ndërruar emërtimi i parasë së ardhshme Evropiane. Në vend të ECU
quhet Euro. Së dyti, është shtyrë afati për realizmin e tërë konceptit. Në vend
të vitit 1999, Unioni Monetar do të duhet të përfundonte në vitin 2002. Atëherë
gjatë 6 muajve do të bëhej zëvendësimi i parasë nacionale me paranë e Unionit
Evropian e cila do ta merrte formën e jashtme dhe veçoritë. Dhe, së treti, janë
vendosur rregulla të përpikta të cilat anëtaret patjetër duhet t’i plotësojnë
që në përgjithësi të mund të hyjnë në Unionin Monetar.
Duke
pasur parasysh kriteret që anëtaret duhet t’i plotësojnë rriten njohuritë se
një numër i caktuar i shteteve anëtare nuk do të mund t’i plotësojë, kështu që
qysh tani mendohet për përshtatjen me dy shpejtësi. Sipas këtij koncepti Unioni
Monetar do të kryhej me ato anëtare të cilat i plotësojnë kushtet ndërsa të
tjerat, sistemit do t’i bashkoheshin kur t’i plotësojnë kriteret e përcaktuara.
Dilemat
e krijuara do të përpiqet t’i zgjidhe Konferenca ndërqeveritare në vitin 1996
në fund të marsit. Nuk është fare e rastit që për tërë problemin negociojnë
qeveritë e jo institucionet e Unionit Evropian. Është fjala për marrëveshjen e
qeverive të shteteve nacionale sepse ato janë konstanta të përhershme të tërë sistemit,
kurse të gjitha të tjerat janë të nxjerra të cilat vetëm mund të ndikojnë në
përparimin apo ngecjen e çështjes.
Unioni Montana –
Është emërtimi i popullarizuar për Bashkësinë Evropiane për Qymyr dhe Çelik.
Bashkësia është themeluar për të bashkuar prodhimtarinë e hekurit, të çelikut
dhe të qymyrit dhe për distribucionin e hekurishteve të vjetra. Kjo është forma
e parë e institucionalizuar e shteteve evroperëndimore në fusha të ndryshme. Në
mbledhjen e Unionit Montana në vitin 1955 në Mesina, është shprehur qartë ideja
për formimin e Bashkësisë Ekonomike Evropiane.
Unioni Politik – Me
nocionin Union përgjithësisht shënohet bashkimi ose ngjitja e dy apo më tepër
çështjeve apo dukurive paraprakisht të ndara. Në politikë, në të drejtën
shtetërore dhe ndërkombëtare koncepti Union përdoret për aleanca, koalicione,
federata dhe konfederata të ndryshme. Organizatat e shumta ndërkombëtare
gjithashtu veten e shënojnë si Unione (bie fjala Unioni i Postave).
Në
Bashkësinë Evropiane, Union Politik konsiderohet procesi i bashkimit tani më
ende anëtareve sovrane të Bashkësisë në
një aleancë të re politike e cila në tërësi ose pjesërisht do t’i merrte të
gjitha veçoritë e shteteve sovrane.
Lidhur
me çështjen se a duhet të jetë kjo Lidhje konfederale në të cilën në strukturat
e reja të pushtetit do të barteshin vetëm atributet e caktuara të shteteve
moderne apo do të duhet të ishte federatë në të cilën do të formoheshin
struktura të reja shtetërore ekzistojnë mosmarrëveshje të mëdha si në meditimet
teorike ashtu edhe në veprimin praktik të anëtareve të saj.
Ka
ithtarë të shumtë në njërën dhe në anën tjetër, që nga fillimet e Bashkësisë
Evropiane. Bashkësia Evropiane është zhvilluar në sferën ekonomike dhe kërkesat
për përbashkësi politike, përkatësisht drejt Unionit politik Evropian janë të
kohës më të re.
Kooperimi
(bashkëpunimi) politik Evropian është konstituar në vitin 1970 jashtë organeve
të Bashkësisë Evropiane dhe vetëm pas plotësimit të Traktatit të Romës (Akti
Evropian Unik i vitit 1986) është institucionalizuar. Mirëpo, edhe atëherë si
bashkëpunim në sferën e koordinimit të veprimit të politikës së jashtme të
anëtarëve të Bashkësisë. Vetëm pas Mbledhjes së Milanos të Këshillit të
Ministrave me 15 dhe 16 dhjetor 1990, në mënyrë decidive është vendosur se deri
në fund të vitit 1992 duhet të përfundohet çdo gjë që është në lidhje me
Unionin ekonomik, monetar dhe politik në mënyrë që në fund të vitit 1992 të
mund të shpallet Lidhja (Aleanca-Unioni) Evropiane.
Në
bazë të këtij konkluzioni Aleanca Evropiane do të kishte: Kushtetutën e
Përbashkët Evropiane; Parlamenti Evropian menjëherë do ta merrte të drejtën e
vendosjes për të gjitha çështjet esenciale të Bashkësisë Evropiane; do të
vendosej politika unike monetare dhe ekonomike, ndërsa Banka Evropiane si bankë
qendrore e tërë sistemit do të fillonte të funksiononte prej 1 janari 1994;
politika e jashtme do të ishte unike dhe do të përcaktonte çështjet themelore
me konsensus; do të themelohej Shtetësia evropiane.
Pikëpamjet
parimore në bazë të Unionit Politik Evropian në këtë mbledhje janë shprehur
qartë, mirëpo, gjatë 6 muajve të parë janë manifestuar qasje të ndryshme për
Bashkimin Evropian. Franca e ka përshpejtuar “Arkitekturën e re Evropiane” me
idenë për Konfederatën Evropiane. Gjermania gjithashtu është e prirë që një
pjesë të sovranitetit ta bartë në institucionet Evropiane me kusht që Unioni
Ekonomik dhe Monetar të mos ngecin prapa Bashkimit Politik. Anglia në këtë
drejtim ka mbetur dukshëm e rezervuar. Për shkak të mospajtimeve konceptuale
dhe pragmatike të kohës së fundit, shtrohet çështja se a do të mund të
realizohet në përgjithësi Unioni politik si njëra ndër shtyllat e Unionit
Evropian.
Universiteti i
Evropës Qendrore – Universiteti i Evropës Qendrore është themeluar
në vitin 1989. Selinë e ka në Pragë dhe Budapest. Ideja për themelimin e
Universitetit ka lindur në vitin 1989 në mbledhjen e Qendrës Inter – Universitare në
Dubrovnik nën ndikimin e Fondacionit të
Sorosit i cili e financon universitetin (Soros Fundation Network).
Universitet
i Evropës Qendrore punon përmes departamenteve. Ekzistojnë sektorët për studime
juridike, ekonomike, histori dhe filozofi, për art dhe arkitekturë dhe për
studime Evropiane. Në vitin 1994 ka pasur 525 student. Në kuadër të
Universitetit të Evropës Qendrore vepron Instituti – Shoqëria e hapur.
Urdhri
Evropian për Arrestim – Pas sulmit terrorist në disa caqe
në SHBA më 11 shtator 2001, Unioni Evropian e ka unifikuar urdhrin për
arrestim. Aplikimi i urdhrit të përbashkët bazohet në konkluzionet e Këshillit
të Evropës për pranimin reciprok të vendimeve juridike dhe aktgjykimeve si bazë
e bashkëpunimit gjyqësor në çështjet civile dhe penale.
Valuta –
Është shprehje që ka shumë kuptime. Ato janë: 1. Shenja e njësisë monetare të
vendit të caktuar; 2. Monedhat e metalta në të cilat janë të farkuara vlerat
kurente (vijuese) si mjet ligjor i pagesave; 3. Dita nga e cila fillojnë të
rrjedhin kamatat; 4. Plotësimi i ndonjë akti monetar (hipoteka është valutuar –
është paguar huaja); 5. Paraja e shteteve të tjera.
Në
kuptimin e fundit të theksuar, nocioni valutë është në përdorimin më të gjerë.
Secili shtet sovran ka të drejtë ta emetojë valutën e vet si dhe ta përcaktojë
raportin ndaj valutave të shteteve të tjera. Mirëpo kjo e drejtë shpeshherë
cenohet. Atë që shteti mund ta bëjë me detyrim në hapësirën e vet të brendshme
nuk ka kurrfarë force në hapësirën ndërkombëtare dhe atje e drejta e tij
përcaktohet me të drejtën e të tjerëve. Prandaj, vlera e valutës së dikujt në
tregun ndërkombëtarë varet nga një varg faktorësh dhe determinantash dhe nga
sasia e caktuar e parasë së huaj të cilën mund ta marrë për njësinë e valutës
së vet. Ky relacion quhet kursi valutor.
Se
sa para do të marrë një valutë e caktuar nacionale kur delë në hapësirën
botërore mund të përcaktohet në dy mënyra. Në një anë përcaktimi i saj i tregut
është në pajtim me ofertën dhe kërkesën dhe mund të jetë rezultat i
marrëveshjes ndërkombëtare. Në rastin e parë është fjala për tregun
ndërkombëtar te parasë kurse në rastin e dytë fjala është për proceset e atilla
ku shtetet që hyjnë në marrëveshje heqin dorë nga një pjesë e sovranitetit të
parasë nacionale dhe e bartin atë pjesë të sovranitetit në organizatat e
caktuara ndërkombëtare. Në kuptimin modern të fjalës marrëveshja e tillë e parë
ndërkombëtare është krijuar menjëherë pas Luftë së Dytë Botërore kur më tepër
se 40 shtete janë marrë vesh për paritetet fikse të valutave të tyre fikse dhe
për rregullat të cilat do t’i respektonin në rast të sjelljes tjetërfare. Kjo
ka qenë Marrëveshja Monetare e Bretonvudit.
Nga
pikëpamja e “aftësisë” së valutës së caktuar për t’u ndërruar me valuta të
tjera, valutat bashkëkohore mund të radhiten në tri grupe. Në një anë janë
valutat konvertibile, dhe në anën tjetër jokonvertibile. Ndërmjet këtyre dy
ekstremeve grupi i tretë dhe më i madhi i valutave, janë ato me një shkallë më
të lartë apo më të ulët të konvertibilitetit.
Nga
grupi i valutave konvertibile, disa ndahen dhe për shkaqe të ndryshme bëhen
mjete të dëshiruara të qarkullimit monetar ndërkombëtar. Kur valuta e caktuar
bëhet dominuese në hapësirën përkatëse atëherë flasim për zonat monetare.
Në
bazë të Statutit të FMN për të qenë një valutë konvertibile duhet t’i plotësojë
këto kushte: 1. Ta ketë kursin devizorë real, sepse vetëm ashtu mund të
sigurohet bilanci afatmesëm i pagesave; 2. T’i praktikoje dhe zbatojë politikat
përkatëse makroekonomike sidomos politikën monetare dhe fiskale; 3. T’i
braktisë të gjitha masat e kontrollit të çmimeve; 4. Të ketë rezerva devizore
adekuate.
Këto
kushte i plotësojnë 68 nga gjithsej 154 anëtare të FMN. Ndërmjet tyre është
edhe një numër i dukshëm i vendeve në
zhvillim.
Shtetet,
valutat e të cilave nuk janë konvertibile, të cilat askush nuk dëshiron t’i
pranojë, janë të detyruara që obligimet e tyre ndërkombëtare t’i kryejnë me
valutat konvertibile të shteteve të tjera. Valutat e vendeve anëtare të Unionit
Evropian janë konvertibile. Konvertibiliteti i tyre është i vendosur edhe para
themelimit të kësaj Bashkësie Ekonomike. Mund të thuhet se pikërisht
konvertibiliteti valutor i ka kontribuar dukshëm integrimit të shteteve
evroperëndimore. Në raportet ndërmjet anëtareve të Unionit Evropian tani është
në veprim e sipër Marrëveshja Monetare Evropiane dhe valuta e përbashkët.
Valutat e
përdorshme
– Është term nga afarizmi i Fondit
Monetar Ndërkombëtar. Është krijuar gjatë kohës së ndryshimeve dramatike në
marrëdhëniet monetare ndërkombëtare,
përkatësisht në afarizmin e Fondit,
kështu që është i lidhur ngushtë me procesin e demonetarizimit të floririt.
Obligimi
i anëtares së Fondit që 25% të kuotës së regjistruar ta mbajinë në flori është
zëvendësuar me obligimin e deponimit të 25% të kuotës në valuta të përdorshme.
Se cilat janë valutat e përdorshme e përcakton Drejtorati Ekzekutiv, e pasi që
këto nuk mund të jenë valutat e atyre anëtareve të cilat Fondi vazhdimisht i përkrah me kredi
monetare, është e qartë se fjala është për valutat e shteteve të zhvilluara.
Valutimi
EPT (SDR)
– 15 gusht 2001 (Pas Euro-s)
Paraja
|
Vlera
|
Shkalla e vlerës.
|
Ekuivalenti në $
|
Euro
|
0,4260
|
0,91040
|
0,387830
|
Jeni Japonez
|
210000
|
1205600
|
0,174187
|
Funta Sterling
|
0,0984
|
1,43660
|
0,141361
|
US dollarë
|
0,5770
|
1,00000
|
0,577000
|
|
|
|
|
1
EPT (SDR) = 1,28038 USD 1 USD = 0,781019
EPT (SDR)
Vendet dhe
territoret e asocuara – Është emërtim për vendet dhe
territoret e bashkuara të cilat kanë qenë apo gjenden në raporte të veçanta me
Belgjikën, Danimarkën, Francë, Italinë, Holandën dhe Britaninë e Madhe. Qëllimi
i asocimit është përparimi i zhvillimit ekonomik dhe shoqëror i atyre vendeve
dhe territoreve dhe vendosja e marrëdhënieve të ngushta ekonomike ndërmjet tyre
dhe Unionit si tërësi.
Në
marrëdhëniet ndërmjet Unionit dhe vendeve e territoreve të asocuara janë
suprimuar doganat ashtu si në Union. Regjistrimi i vendeve dhe territoreve
është i pranishëm në aneksin IV të Traktatit të Romës. Në periudhën e kaluar
numri i tyre ka ndryshuar pasi që disa prej tyre janë bërë shtete sovrane.
Nga
vendet dhe territoret e asocuara duhet dalluar shtetet e AKP me të cilat Unioni
gjithashtu ka marrëdhënie kontraktuese (Konventa).
Vendet e treta – Ky
është term i zakonshëm me të cilin në dokumentet dhe elaboratet e Bashkësisë
Evropiane (UE) shënohen ato shtete të cilat nuk janë anëtare të këtij
integrimi. Ky term nuk bën të përzihet me nocionin e shteteve dhe të
territoreve tejdetare përkatësisht me kuptimin e shteteve të bashkëngjitura
(nga Konventa Loma, ose ato të traktateve të posaçme).
Me
nocionin shtete dhe territore tejdetare mendohet në ato shtete dhe terriotre të
cilat janë në marrëdhënie të veçanta me ndonjërën nga anëtaret e Bashkësisë, konkretisht
me: Belgjikën, Danimarkën, Francën, Holandën dhe Britaninë e Madhe, ndërsa me
shtetet e Konventës Loma mendohet në shtetet e Afrikës, të Karaibeve dhe të
Pacifikut (shtetet AKP) të cilat me Bashkësinë Evropiane zhvillojnë bashkëpunim
të posaçëm.
Vetëfurnizimi
me ushqim
– Vetëfurnizimi me ushqim për nga përqindja është i lartë. Për këto arsyera ka
kohë që është duke u reformuar bujqësia. Qëllimi themelor i reformës është
zvogëlimi i prodhimtarisë por pa cenimin e statusit social të popullsisë bujqësore.
Se
si ka lëvizur vetëfurnizimi te disa produkte e pasqyron tabela vijuese:
|
UE
10
|
UE
12
|
|
|
1973
|
1984
|
1986
|
Drithërat
|
91
|
118
|
114
|
Sheqeri
|
91
|
128
|
123
|
Vera
|
103
|
100
|
109
|
Pemët
|
82
|
83
|
87
|
Qumështi
dhe prodhimet e qumështit
|
102
|
119
|
119
|
Mish
gjedhi dhe i viçit
|
96
|
114
|
114
|
Mish
i derrit
|
100
|
102
|
102
|
Mish
i pulës
|
102
|
107
|
105
|
Mish
i deleve dhe i dhive
|
66
|
76
|
79
|
Vezët
|
100
|
102
|
102
|
Vizat e
Anëtareve të UE – Me Dekretin e Këshillit të Unionit Evropian
është përcaktuar pamja e vizave të anëtareve të Unionit. Baza juridike e vizave
unike del nga Traktati i Mastrihtit kurse Dekreti është miratuar më 29 maj
1995.
Vizat
unike janë tiketa me ngjyrë të gjelbër, me shenja të kuqe dhe të kaltra, me
emblemën e Unionit Evropian, me shenjën e vendit që e ka dhënë vizën, me numrin
serial dhe me mbrojtje të shumëta optike. Viza duhet t’i përmbaj të dhënat për
territoret për të cilat vlen, kohëzgjatjen dhe numrin e lejuar të hyrjeve si
dhe datën e lëshimit. Vetë shenja “viza” që shënohet në maje mund të jetë në
cilëndo gjuhë zyrtare të Unionit Evropian, ndërsa përmbajtja duhet të jetë në
gjuhën Angleze dhe Franceze, por mund të jetë në gjuhën e shtetit anëtare të
Unionit i cili e ka lëshuar vizën. Vizat patjetër duhet t’i përmbushin
standardet e larta teknike me qëllim që t’i vështirësojnë dhe pengojnë
esencialisht keqpërdorimet e mundshme.
Njëjtësimi
i formës dhe i përmbajtjes së vizave ka lidhje me suprimimin e pengesave në
lëvizjen e brendshme të popullsisë dhe me mundësitë që me vizën e lëshuar nga
shteti i caktuar anëtar i Unionit të mund të lëvizet nëpër tërë territorin e
Unionit.
Zgjerimi
Historik i Unionit – Më 16 prill 2003 në Athinë është nënshkruar
Traktati mbi anëtarësimin në Unionin Evropian të 10 shteteve të reja. Ky është
zgjerimi më i madh në anëtarësinë e Unionit gjer më tani. Edhe më parë ka pasur
zgjerime por asnjëherë numerikisht aq të madh siç është bërë me këtë rast.
(Accession Treaty).
Dhjetë
shtetet e reja zyrtarisht do të bëhen anëtare, më 1 maj 2004. ato janë: Qipro,
Çekia, Estonia, Letonia, Lituania, Hungaria, Malta, Polonia, Sllovakia dhe
Sllovenia. Deri në maj të atij viti shtetet e përmendura do ta kenë statusin e
vëzhguesve në Unionin Evropian, në mënyrë që të mund të dërgojnë vëzhguesit në
Parlamentin Evropian dhe në këshillat e tij.
Traktati
mbi hyrjen në UE do të hyrë në fuqi pas ratifikimit në parlamentet nacionale të
15 anëtareve të gjertanishme, përkatësisht pas referendumit të zbatuar në
ndonjërën prej tyre që vendimin për hyrjen në Union ta marrin përmes të
referendumit.
Bisedat
finale rreth hyrjes në UE janë mbajtur në Kopenhagë në vitin 2002. Atëherë janë
definuar kushtet përfundimtare të cilat pretenduesit për anëtarësi duhet t’i
plotësojnë dhe ndryshimet që duhet bërë për t’i nënshkruar kontratat e hyrjes.
Zgjerimi i ri
i Unionit Evropian – Në Kopenhagë më 12 dhe 13 dhjetor 2002 është
miratuar Vendimi mbi zgjerimin e Unionit Evropian me 10 shtete të reja, në
mbledhjen e Këshillit Evropian me Kryetarët e shteteve apo të qeverive të
vendeve anëtare. Këto dhjetë shtete janë: Qipro, Çekia, Estonia, Letonia,
Lituania, Hungaria, Malta, Polonia, Sllovakia dhe Sllovenia.
Kështu
ka përfunduar negocimi mbi pakon financiare sepse çdo gjë është harmonizuar
paraprakisht. Ka munguar vetëm unaza e fundit dhe pasi që është harmonizuar
edhe ajo, asgjë nuk ka qëndruar në rrugën e miratimit definitiv.
Në
bazë të këtij vendimi, për periudhën e parë 3 vjeçare, Buxheti i Unionit do t’i
mbulojë shpenzimet e anëtareve të reja në lartësi prej 40,8 miliardë Euro. Në
të njëjtën kohë anëtaret e reja do të paguajnë në buxhet 13,3 miliardë Euro. Në
8 muajt e parë të vitit 2004, 3,3 miliardë Euro kurse gjatë dy viteve të
ardhshme nga 5 miliardë Euro. Kjo domethënë se anëtaret e vjetra do t’i
kompensojnë 27,5 miliardë Euro. Në çdo banorë të Unionit Evropian bien nga 72,4
Euro.
Nënshkrimi
i marrëveshjes së hyrjes në Union është publikuar më 16 prill 2003 në Athinë.
Anëtaret e plota bëhen më 1 maj 2004. Nga kjo ditë komesarët nga anëtaret e
reja i bashkohen Komisionit Evropian. Anëtaret e reja do të marrin pjesë në
zgjedhjet për Parlamentin Evropian në qershor të vitit 2004. Anëtaret e reja në
mënyrë të barabartë do të marrin pjesë në Konferencën e ardhshme ndërshtetërore
në të cilën do të merren vendime të rëndësishme për zhvillimin e mëtejshëm të
Unionit. Komisioni i Ri Evropian duhet të zgjidhet deri më 1 nëntor 2004, kur
zyrtarisht e merr detyrën e vet.
Jashtë
zgjerimit të ri të Unionit kanë mbetur Bullgaria dhe Rumunia ndonëse premtimet
kanë qenë të kundërta. Tani si vit i pranimit të tyre përmendet viti 2007.
Ngjashëm është edhe me Turqinë por fillim i bisedimeve paralajmërohet vetëm në
vitin 2004. Pengesat kryesore në rrugë për anëtarësim janë mosplotësimi i kritereve politike dhe
ekonomike nga Kopenhaga.
Zgjerimi i UE
dhe Bujqësia
– Drejtorati i Bujqësisë i UE në fund të vitit 2001 e ka publikuar Analizën e
efektit të zgjerimit të Unionit edhe me 10 anëtare të reja. Analiza niset nga
supozimi se procesi i zgjerimit do të fillojë në vitin 2007 dhe do të
përfundojë në vitin 2012.
Efektet
e zgjerimit krahasohen me gjendjen e tanishme në të cilën nuk është i përfshirë
zgjerimi, si në nivel të Unionit ashtu edhe në nivel të anëtareve. Për këtë
qëllim janë bërë shumë studime dhe të gjitha e kanë nxjerrë konkluzionin e
përbashkët se leverditë nga zgjerimi i tejkalojnë shpenzimet e zgjerimit.
Përndryshe,
studimet nuk flasin se a janë përfshirë në vlerësimin e leverdisë
subvencionimet e bujqësisë për anëtaret e reja apo ky konkluzion nuk i
përfshinë shpenzimet e subvencionimeve. Në qoftë se është fjala për
mospërfshirjen e subvencioneve atëherë konkluzioni është i mundshëm. Në rastin
e dytë është vështirë të besohet se leverdia i kapërcen shpenzimet.
Zona afrikane
e frangut Francez – zona e frangut Francez në Afrikë i mbulon 14
shtete. Zona përbëhet nga dy grupacione te veçanta.
Në
grupacionin e parë 7 shtete anëtare të Unionit Monetar të Afrikës Perëndimore
dhe Republika Federale Islamike Komores (WAMU – West African Monetary Union;
Benin Faso, Bregu i Fildisht, Mali, Niger, Senegali dhe Togo). Në grupacionin e
dytë janë 6 shtete afrikane dhe Banka e Përbashkët Qendrore (BEAC – Banque des
Etats de l’Arique Centrale – Kameruni, Republika Qendrore Afrikane, Çadi,
Kongo, Guineja Ekuatoriale dhe Gaboni).
Grupacionet
e përmendura kanë monedhë të veçantë.
Zona Ekonomike
Evropiane
- Zona Ekonomike Evropiane (EEA – European Economic Aarea) është emërtimi për
Zonën e lirë tregtare e cila është vendosur në marrëdhëniet ndërmjet Bashkësisë
Evropiane dhe shoqatës Evropiane për tregti të lirë.
Traktati
mbi vendosjen e Zonës EEA është nënshkruar më 2 maj 1992. Është duke u zbatuar
prej 1 janar 1994.
Negociatat
për rajonin apo zonën EEA kanë zgjatur me vite sepse ka pasur shumë çështje
kontestuese e sidomos peshkimi. Mirëpo, edhe para EEA kanë ekzistuar zonat dhe
bashkëpunimi i ngushtë ndërmjet Bashkësisë Evropiane dhe shteteve anëtare të
sistemit EFTA i cili është zhvilluar në mënyrë dinamike. Bashkëpunimi është
mbështetur në bashkëpunimin bilateral të Unionit Evropian dhe shteteve të
caktuara anëtare të sistemit EFTA. Me nënshkrimin e Traktatit të themelimit
bashkëpunimi ndërmjet këtyre grupacioneve është ngjeshur edhe më tutje, për
ç‘arsye Zvicra nuk e ka ratifikuar këtë traktat, kështu që marrëdhëniet e saj
me Unionin Evropian janë mbështetur në traktatin paraprak bilateral.
Traktati
ose kontrata mbi zonën ekonomike Evropiane bazohet në katër liri: liria e
lëvizje së mallrave, lëvizja e lirë e kapitalit, lëvizja e lirë e shërbimeve
dhe lëvizja e lirë e njerëzve. Traktati përfshinë bashkëpunimin reciprok dhe në
sfera tjera për shembull në sferën shkencës dhe zhvillimit, të ruajtjes së
ambientit, të arsimit dhe të politikës sociale.
Traktati
mbi zonën EEA ka formuar struktura të përbashkëta institucionale. Në krye është
Këshilli i EEA me detyrë të implementimit të përmbajtjeve të kontraktura në
marrëdhëniet konkrete. Punët operative i kryen Komiteti i përbashkët i EEA me
ndihmën e 5 nënkomiteteve. Ekzistojnë edhe komitetet e tjera të përhershme
(Komiteti Ekonomik, Komiteti për barrijera ekonomike në tregti, Komiteti i
ekspertëve doganor, Komiteti Konsultativ dhe Komiteti i anëtarëve të
Parlamentit).
Emërtimi
– zona ekonomike Evropiane – si shenjë për marrëdhëniet ndërmjet shteteve
anëtare të Bashkësisë Evropiane dhe të EFTA për herë të parë është përdorur në
Deklaratën e Luksemburgut në mbledhjen e Këshillit të Ministrave të Bashkësisë
Evropiane dhe të Shoqatës Evropiane për Tregti të Lirë më 9 prill 1984, kur
kanë filluar bisedat ndërmjet këtyre dy integrimeve Evropiane. Deri atëherë për
shenjë të këtyre proceseve është përdorur koncepti Zona Ekonomike
Evroperëndimore (WEZZ), mandej edhe nocioni Hapësira ekonomike Evropiane
(Europena Economic Space) prej fundit të vitit 1990 me insistimin e Bashkësisë
Evropiane në përdorim është emërtimi Zona Ekonomike Evropiane e cila është
dëshmuar edhe me traktat.
Në
bazë të indikatorëve themelorë ekonomik, EEA është integrimi më i madh në botë.
E kap supremacionin në tregtinë ndërkombëtare dhe gati 70% të qarkullimit të
jashtëm tregtar, anëtarët e grupacionit e shkëmbejnë ndërmjet vete.
Pas
hyrjes së disa anëtarëve të Sistemit E\FTA në sistemin e Unionit Evropian më 1
janar 1995, në terminologjinë e Unionit Evropian, kuptimi i shteteve EFTA për
shenjë të marrëdhënieve reciproke ka të bëjë vetëm me Islandën, Norvegjinë dhe
Lihtenshtajnin.
Zona e Evropës
së Mesme e Tregtisë së Lirë - Zona e Evropës së Mesme e Tregtisë
së Lirë (CEFTA – Central European Free Trade Area) është themeluar në bazat e
Deklaratës së Vishegradit të vitit 1991 dhe të marrëveshjes në Krakov në vitin
1992 ndërmjet Çekisë, Hungarisë, Polonisë dhe Sllovakisë. Marrëveshja mbi
vendosjen e Zonës së Lirë Tregtare është në fuqi prej vitit 1993. Prej 1
janarit 1996 në përbërjen e shteteve CEFTA është Sllovenia kurse pas saj kanë
hyrë edhe shtete tjera Evropiane. Sot CEFTA ka 8 anëtarë. Përveç themeluesve në
të janë: Bulgaria, Rumunia, Sllovenia, Kroacia e cila është bërë anëtare më 1
mars 2003. Sistemi CEFTA mbështetet në liberalizimin e përcaktuar bilateral të marrëdhënieve
tregtare dhe të marrëdhënieve të tjera ekonomike dhe në lirinë e plotë të
veprimit ndaj shteteve jashtë sistemit. Sistemi CEFTA e mbulon tregun e rreth
97,5 milion njerëzve dhe nuk do të qëndrojë pos te një numër i anëtareve. Në
fakt përveç Kroacisë, Bullgarisë dhe Rumanisë të gjitha anëtaret tjera të
sistemit CEFTA më 1 maj 2004 do të bëhen anëtare të Unionit Evropian.
Zona e Gjelbër –
Është nocion i cili është shfrytëzuar para se të themelohej Bashkësia
Evropiane, kurse ka të bëjë me bujqësinë e përbashkët dhe me politikën e
përbashkët bujqësore. Ideja për themelimin e “Zonës së Gjelbër” ka ardhur nga
përfaqësuesi Francez në Kuvendin Këshillëdhënës të Këshillit të Evropës (Rene
Sharpentier) i cili ka propozuar të themelohet Drejtorati i lartë për bujqësi
dhe taksa të kompensimit.
Përveç
“Zonës së Gjelbër” ekziston edhe “Zona e Zezë” që si nocion lidhet me prodhimin
e thëngjillit dhe me themelimin e Bashkësisë Evropiane për Qymyr dhe Çelik dhe
për distribuimin e hekurishteve.
Zona e lirë
tregtare Amerikano – Kanadeze – ndërmjet Shteteve të Bashkuara të
Amerikës dhe Kanadasë deri kohë më parë nuk ka pasur marrëveshje ndërshtetërore
për tregtinë, gjë që natyrisht nuk domethënë se ekonomitë e tyre nuk kanë qenë
të lidhura reciprokisht.
Kontrata
e parë ndërmjet SHBA dhe Kanadasë si rajone jo sovrane është lidhur në vitin
1884. Më vonë kjo marrëveshje mbi tregtinë e lirë pjesërisht është kufizuar dhe
përtëritur kurse gjatë kohës së protekcionizmit të viteve të 30-ta është
suspenduar. Gjatë luftës përsëri është liberalizuar tregtia me materiale
strategjikë, kurse rajonet e tëra ekonomike janë vënë nën regjimin e
transaksioneve jodoganore.
Me
gjithë këto liri dhe kufizime të kohëpaskohshme gjatë 100 vjetëve të fundit
tregtia reciproke për nga vëllimi është rritur për 100 herë, ndërsa tregtia
botërore në këtë periudhë është rritur për 20 herë.
Kjo
e dëshmon lidhshmërinë reciproke e cila manifestohet në shumë sfera ekonomike
(transaksioni me mallra, veprimi i kompanive multinacionale, lidhshmëria e
sistemeve energjetike, aplikimi i standardeve të njëjta, transferi i
teknologjisë, plasmanet e kapitaleve etj.). Shkalla e lidhshmërisë është aq e
madhe sa që edhe pa marrëdhënie të kontraktuara formale mund të flitet për një
zonë tregtare specifike.
Institucionalizimi
i marrëdhënieve reciproke është bërë më 2 janar 1988 kur është nënshkruar Omnibus
Act (Traktati për tregtinë e lirë) dhe më 8 dhjetor 1993 kur është zgjeruar bashkëpunimi përmes sistemit NAFTA
(Zona amerikano veriore e tregtisë së lirë ka hyrë në fuqi prej 1 janarit
1994).
Në
pajtim me Aktin Omnibus të gjitha pengesat në fushën e marrëdhënieve ekonomike
reciproke ndërmjet Kanadasë dhe Shteteve të Bashkuara është dashur të
suprimohen në fillim të vitit 1998.
Efektet
e këtij traktati janë të mëdha. Vlera e shkëmbimit ndërmjet këtyre dy shteteve
tani më është rreth 150 miliardë dollarë brenda vitit dhe llogaritet se si
rezultat i këtij traktati do të rritet edhe për 25 miliardë dollarë. Një
traktat të ngjashëm mbi tregtinë e lirë Administrata Amerikane do ta lidhë edhe
me Meksikën kështu që është i qartë qëllimi i saj që ekonomikisht ta integrojë
hapësirën amerikanoveriore dhe kështu të përgatitet për zhvillimet në shekullin e ri në të cilin
ekonomia botërore me siguri do të jetë trepolare. Në të njëjtën kohë kjo është
përgjigje amerikane ndaj lëvizjeve Evropiane integruese (Shih NAFTA).
Zona e
Tregtisë së Lirë dhe Kroacia – Pas hyrjes në anëtarësinë e
Organizatës Tregtare Botërore, në fund të vitit 2000 Kroacia ka lidhur kontrata
për tregtinë e lirë me 30 shtete (të gjitha shtetet evropiane përpos shteteve
të ish Bashkimit Sovjetik).
Me
hyrje në Organizatën Tregtare Botërore (WTO), Kroacia është obliguar t’i
zbatojë parimet e mosdiskriminimit, përkatësisht zbatimin e trajtimit nacional
dhe të doganave sipas rregullës së Kombit më të privilegjuar. Në pajtim me këtë
parim 80% e tregtisë së jashtme zhvillohet sipas rregullave të Zonës së
Tregtisë së Lirë.
Në
vendet e ish Jugosllavisë (plus Sllovenia) ngërthehet 54% të eksportit Kroat,
në shtetet e Unionit Evropian 26%, në shtetet CEFTA 4%. Në shtetet tjera 16%
(gjendja e vitit 2002).
Kontratën
për Tregtinë e Lirë me B e H Kroacia e ka nënshkruar më 19 dhjetor 2000 kurse
zbatohet prej 1 janarit 2001.
Kontratën
mbi Tregtinë e Lirë me Maqedoninë e ka nënshkruar më 9 maj 1997 dhe zbatohet
prej 1 korriku 1997.
Kontratën
mbi Tregtinë e Lirë me Slloveninë e ka nënshkruar më 12 dhjetor 1997 dhe
zbatohet prej 1 janarit 1998.
Kontratën
mbi Tregtinë e Lirë me Republikën Federative të Jugosllavisë Kroacia e ka
nënshkruar më 23 dhjetor 2002 ndërsa zbatimi me siguri do të fillojë nga mesi i
vitit 2003.
Duhet
theksuar se për Slloveninë Kontrata mbi Tregtinë e Lirë me Kroacinë do të jetë
e pavlefshme pas hyrjes së saj në Unionin Evropian. Në marrëdhëniet ndërmjet
Kroacisë dhe Sllovenisë do të zbatohet Traktati mbi Stabilizim Asocimin të
cilin Kroacia e ka lidhur me Unionin Evropian.
Zona
Transatlantike e Tregtisë së Lirë - Zona Transatlantike e
Tregtisë së Lirë (AFTA – Transatlancitc Free Trade Area) është emërtimi për
institucionalizimin e mundshëm të marrëdhënieve tregtare dhe të tjera ekonomike
ndërmjet Shteteve të Bashkuara dhe Evropës.
Këtë
ide në vitin 1994 e para e ka lansuar Kanada, kurse e kanë miratuar Britania
dhe Gjermania, ndërsa gjatë vitit 1995 është bërë edhe pjesë e politikës
Amerikane, në gjurmët e së cilës në dhjetor të vitit 1995 është nënshkruar
Programi i Ri Transatlantik (NTA me Unionin Evropian).
Zona
Transatlantike e Tregtisë së Lirë, konceptualisht buron nga paramendimi i
tërësishëm i Bashkësisë së Re Atlantike si program aksional i Administratës
Amerikane për shekullin e ri të ardhshëm. Iniciativa të ngjashme Shtetet e
Bashkuara kanë ndërmarrë edhe në Zonën e Pacifikut përmes sistemit APEC.
Në
pajtim me konceptin e Zonës së Lirë Tregtare të Transatlantikut, në
literaturën profesionale ka filluar të shfrytëzohet termi Tregu Transatlantik.
Terminologji biznesore
A
1. Afarist
ose biznesmen – Individ që merret me një
e më shumë aktivitete apo veprimtari ekonomike – prodhuese ose sherbyese; në
një apo më shumë subjekte biznesore; që punon, menaxhon dhe vendosë, në një apo
më shumë subjekte biznesore; në një apo më shumë vende të caktuara.
2. Abuzim – çdo keqperdorim i pozitës apo besimit të
dhënë nga të tjerët; rrjedhimisht çdo tejkalim i kompetencave, autorizimeve dhe
i të drejtave perkatëse me punë ose pasuri të caktuara; akt, sjellje a veprim i
bërë në kundershtim me dispozitat kushtetuese, ligjore e nenligjore, me të
cilat normativisht rregullohet marrëdhënia e caktuar që është objekt i besimit,
udhëheqjes ose perdorimit – shfrytëzimit të një gjësendi apo të më shumë
syresh.
3. Aftësi
paguese (solvencë) – zotësia
kapacitetplote e subjektit biznesor për ti perballur dhe shlyer (pajtuar) të
gjitha kerkesat, perkatësisht detyrimet e veta të maturuara, që janë kthyer në
gjendje likuiditeti ose pa dibioza dhe vështirësi, mund të shendrrohen në
gjendje të plotë likuide.
4. Agjenci – njësi
e specializuar institucionale ekonomike që merret me kryerjen e punëve,
aktiviteteve të veçanta apo të sherbimeve. Vepron si një pjesë përbërëse; njësi
e pavarur ose perfaqsuese e një institucioni ose subjekti biznesor.
5. Akreditiv
eksporti – është një leter – kredi, me
anë të së cilës banka ndermjetësuese e likuidimeve e njofton eksportuesin, se
një bankë e jashtme, ka hapur në favor të tij, një kredi, që garanton pagesen e
mallrave, që ai do ti eksportojë.
6. Aktivë,
kapital (kryesor) ose asete – është
tërësi e zërave të aktivit të bilancit kontabet (kontabilar), në të cilat
pasqyrohet vlera e të gjitha elementeve pasurore ( materiale dhe jomateriale)
të një subjekti biznesor dhe një seri llogari korrigjuese të këtyre vlerave.
7. Ankand (aukcioni, licitacioni) – modalitet i shitblerjes publike, me
pjesëmarrje te disa konkurruesve.
8.
Asortiman/i – përfshinë gjithë
sasinë e mallit, që është objekt i biznesit të një subjekti biznesor,
përkatësisht paraqet tërësinë e mallit që ofrohet në treg.
9. Azhio/disazhio – dallim pozitiv në çmim i cili realizohet atëherë kur vlera e tregut të
një letre të caktuar me vlerë, është më e lartë se sa vlera e saj nominale.
Disazhio ekziston atëherë kur, vlera e tregut të letres me vlerë, është më e
ulët se sa vlera nominale. Vlera nominale e Letrës me Vlerë është ajo që
shkruan në Letrën me Vlerë, ndersa vlera e tregut e Letrës me Vlerë është ajo
që formohet në treg.
10. Asignacioni (udhëzim) – mënyrë e veçantë e përmbushjes së detyrimeve, ku urdhërdhenësi
(asiguanti – udhëzuesi) ia jep për detyrë (e udhëzon) urdhërmarrësin (asiguatin
– te udhëzuarin), për të kryer një aktivitet biznesor, me të cilin përmbushën
detyrimet dhe kërkesat e personave juridik – pjesëmarrëse në transakcione
biznesore.)
11. Anuitet-
përcakton kistin e kredisë së paguar,sipas planit të amortizimit.
12. Actus reus (a wrongful act) – akt apo veprim i gabuar.
13.Alonzh (Alonge) – copë letre e shtuar ne siperfaqen e letres se caktuar me vlerë, në të
cilën bartësi i letres e ben indosimin e saj,nese ne siperfaqen e letres me
vlerë nuk ka hapsirë të mjaftuar.
14.Ab initio –( from the begining) – nga fillimi.
15.Amicus curiae – miqtë e gjykatës,njerëz të angazhuar nga gjykatat per të ndihmuar
zgjidhjen e drejtë të qeshtjës,duke dhenë mendime dhe propozime konkrete.
B
16. Barter aranzhmanet – veprime kompezuese, ne të cilat porosia e mallrave, paguhet me
mallëra. Përcaktimi i saktë i vlerës së mallrave është me rëndësi. Punët e
barterit, janë punë të nderlidhura të biznesit me jashtë, ku dy e më shumë
vende ose subjekte ekonomike, merren vesh që të kontraktojnë import dhe eksport
në përpjestim 1:1.
17. Banknota – apoen
(para) të cilën në bazë të ligjit e emeton dhe leshon në qarkullim, banka
emisionare (B.Q.) dhe e cila paraqet mjet ligjor të pagesës.
18. Bankrot/i –
rënie, shkatrrim i një subjekti të caktuar biznesor i cili ka rënë në gjendje
të tillë – të vështirë ekonomike, që me mjetet dhe pasurinë e mbetur, nuk është
në gjendje që ti përmbushë detyrimet vetanake ndaj subjekteve të tjerë
ekonomik. Për hir të sigurisë ekonomike – biznesore, me ligj parashihen kushtet
dhe procedura e bankrotimit të subjekteve biznesore.
19. Big mek indeksi (angl. Big Mac Index) – indeks që paraqet një mjet apo mekanizëm të
matjës së lekundjeve (levizjeve) shmangieve të kursit devizor në treg, nga
kursi i cili do të caktohej, në bazë të konceptit të paritetit të fuqisë
blerëse (Purchasing Poëer Parity – PPP). Në vend të çmimit të shportës së
artikujve kryesor, gjatë llogaritjes së fuqisë blerëse në vende të ndryshme dhe
paritetit, Big mek Indeksi shfrytzon çmimin e një artikulli – Big mek
hamburgerit, në relacion me dollarin amerikan.
20. Blonket/i – formular i paplotësuar i shtypur. Lloji më i përfaqësuar i blanketeve
janë çeqet (blanko çeqet) ose çeqet pa shuma të shkruara në to.
21. Bençmark – (angl. Benchmark-ing) – proces i matjes së vazhdueshme dhe
krahasimit të proceseve biznesore të një subjekti biznesor, në relacion me
proceset afariste të organizatave me të sukësesëshme nga mbarë bota, me qëllim
të marrjes së informatave, që do ti ndihmonin subjektit gjegjës biznesor, i
cili është objekt i analizës dhe matjës
së rezultateve dhe zhvillimive, që ti
permirësoj rezultatet e veta, për ecje përpara. Qellimi final dhe kryesor është ,që subjekti biznesor i cili
analizohet ti përmirësojë rezultatët e tij
në biznes dhe mundësisht ti tejkalojë edhe subjektët e tjera më të mira e më të
sukseshsmem, duke i shfrytëzuar
edhe përvojat dhe të arriturat e tyre në biznes.
22. Bon – leter
me vlerë që përdoret për qellime të ndryshme.
23. Bonitet/i – është vlerë apo cilësi. Boniteti i shfrytzuesit të kredisë në bankë
nënkupton aftësinë e tij, që të merr persipër dhe do permbushë detyrimin
financiar të pagesës së rregullt të kësteve të kredisë.
Boniteti – përfshinë edhe veçoritë formale dhe materiale të subjektit të caktuar,
te cilin e bëjnë debitor të sigurtë (solnent), qoftë fjala për bankën në të
cilën deponohen mjetet ose për ndermarrjën, të cilës i jepën kredi.
24. Bull/bik-
Bull – (ang.bull.gjerm.Hausier,
është shprehje e ultë(ofenduese) bursore,që më së shpeshti nënkupton
spekulimin,që bëhët me rritjen e qmimeve,shkallëve të kamatës ose të kureve ,në
bursën e letrave me vlerë ose në bursen devizore.Kjo shprehje edhe me emrin
“punë raportuese” ose spekulim në hos.
Kuptimi
i fjalës “bik”,nënkupton përsonin ose
organizatën e cila pret ,që qmimet në tregun e letrave me vlerë , në
përgjithësi ose qmimet e vetëm disa letrave më vlerë, do të rritën.Duke vepruar
në bazë të sypozimit, bik,blen letra me vlerë,me qellim që, më vonë ti shes ato
më shtrenjtë, për të fituar në dallimin e qmimit. Bik-u quhet edhe hosist.
25. Bilanci i gjendjës-formë e parqitjës së mjeteve dhe burimeve të mjeteve të subjektit të
caktuar biznesor, në ditën e caktuar;
26. Bruto-bilanci - përcakton rekapitulimin e pasqyrës kumulative të qarkullimit të
kontos së librit kryesor të subjektit biznesor; ndërsa
27. Bilanci
i suksesit- ,paraqet llogarinë e
fitimit dhe të humbjeve eventuale.
C
28. Cesioni-bartja
e kërkesave ose të e drejtave, me
deklaratë me shkrim të kreditorit(cedentit) në llogari të kreditorit të
ri(cesionarit).
29. Cedenti-
kreditor i cili në bazë të një pune juridike,kerkësen e tij ose te drjetën e tij në pronë,me kontratë e
bartë në përsonin tjetër, me q’rast debitori nuk ka nevojë që të jetë i
njoftuar për veprimin e ndërmarrur.
30 Cash-flow-nënkupton,rrjedhimisht
paraqet ecurinë dhe shumat e parave të gatshme,gjatë afarizmit- veprimtarisë së
subjektit të caktuar biznesor.
31. Cikël i riprodhimit(reproduction cycle) - nënkupton tërësinë e etapave –proqesit
,nëpër të cilin,në mënyrë të përseritshme,kalon produki shoqëror, që prodhohet
dhe përdorët në një ekonomi nacionale.Fazat e prodhimit shoqëror janë:procesi i
prodhimit të produktit shoqëror i shpërndarjës së vlerës së tij i kembimit
përmes formave dhe modaliteteve të ndryshme dhe i përdorimit të tij.
32. Ceteris paribus – do të thotë që:” të gjitha kushtet e tjera mbesin të njejta”.
Ç
33. Çek-faturë(voucher check)- është lloj i çekut i cili përmban të gjitha elementet e një fature, për të cilën
bëhët pagesa.
34. Çek falso (forged ose rubber check)- çdo çek
i cili lëshohet nga përsoni i pa autorizuar me ligj ose çeku i
falsifikuar.
D
35. Depreciacioni – zvoglim i vlerës së valutës nacionale në krahasim me valutat e tjera.
Nocione te kunderta të depreciacionit janë
apreciacioni dhe revalvacioni.
36. Deflacioni
– nënkupton rënie të përgjithshme për një periudhë pak a shumë relativisht të
gjatë të nivelit të çmimeve të shitjes së mallrave e të ofrimit të sherbimeve
në ekonominë nacionale të një vendi. Deflacioni është e kunderta e inflacionit.
Deflacioni ngadalësonë shpejtësinë e çarkullimit të monedhës, ilë çmimet e
veprimtarisë ekonomike, vështirëson eksportin e mallrave të vendit, rrit
papunësinë dhe nëqoftëse nuk ndermerren masat perkatëse për normalizimin e
gjendjes ekonomike- mund të kalohet në depresion.
37. Depozitë ose depozitim – është shumë monetare e derdhur në një llogari bankiere me qëllim të
ruajtjes së një shume parash ose investimi i caktuar, me një normë të caktuar interesi-kamate ose e
paguar si paradhënie për blerjen e
ndonjë gjëje.
38. Derivate financiare – janë letra me vlerë, të prejardhura nga objektet e tjera, nëpërmjet
një marrëveshjeje dy palëshe.
E
39.E drejtë substanciale (substantive law) – është e drejtë e cila i definon të
drejtat dhe pergjegjësitë
40. Emetim ose emision – Vënje në qarkullim e llojeve të ndryshme të monedhave dhe të letrave me
vlerë nga institucioni ose persona të tjerë juridik, që janë të autorizuara me
ligj.
41. Emetues -
quhet personi juridik që emeton
monedhë ose letra të ndryshme me vlerë.
42. Ergonomi – Degë
e shkencës ekonomike që studjon mënyrat ose metodat më të përshtatshme të
lidhjes së faktorit njerëzorë (punonjësit (punëtorit) me atë teknik të procesit
të punës, me qëllim të sigurimit të një efektiviteti sa më të lartë të
prodhimit, me anë të kushteve sa më të mira në çdo vend pune; racionalizimit të
levizjese gjatë procesit të punës; minimizimin të faktorëve të lodhjes dhe
paknaqësisë në punë; të ndarjes sa më të mirë të detyrave dhe përcaktimit sa më
të drejtë të objektivave; të ndikimit sa më të madhë të faktorit psikologjik e
fizikë në rritjen e rendimentit të punës, të zbatimit të sistemeve sa më
stimuluese, të shperblimeve etj.
43. Evazion tatimor – çdo përpjekje e
kunderligjshme e tatimpaguesve për fshehjen e të ardhurave, të fitimeve ose të
komponenteve të tjera pasurore të tatueshme, falsifikimin e shpenzimeve e të
regjistrimeve kontabelore me qëllim të mashtrimit të autoriteteve tatimore për
uljen ose mospagimin e shumës së rregullt tatimeve.
F
44. - Fais (usury) – është huadhënie me përqindje të lartë të paarsyeshme të interesit,
përkatësisht në normë më të lartë se sa norma maksimale e paraparë me ligj.
45. Faktoringu – veprimtari e firmave ose institucioneve të specializuara që merren me
blerjen e borxheve të kompanive të tjera dhe arkëtimin e tyre nga borxhënonjët
për llogari të këtyre kompanive.
46. Falimentimi – është paaftësi e një personi fizikë e juridikë për shlyerjen e detyrimeve
të tij ndaj kreditorëve të vet. Falimentimi bëhet vetëm me vendim të gjykatës
në formë të falimentimit të detyrueshëm dhe të vetshpallur.
47. Franshizing – praktikë e zhvillimit të biznesit që zbatohet nga firmat dhe
institucionet e njohura për zgjerimin e veprimtarisë së tyre duke ndihmuar me
kushte të caktuara subjektet biznesore që zotërojnë kapitale të vogla për të
hapur njësi ekonomike me emertimin e kompanive të shquara.
G
48. Goodvill – paraqet
vlerën abstrakte të një subjekti biznesor e cila vlerësohet në bazë të
autoritetit, rejtingut dhe namit të mirë biznesor, që ai subjekt ka në treg.
H
49.Hendek rentabiliteti (yield gap) –diferencë pozitive e një
rentabiliteti mesatar vjetor,të një investimi në aksione,në krahasim me
rentabilitetin analog të obligacioneve afatgjatë,që konsiderohet i sigurtë.
50. Hedxhing ose veprim kundër ballansimi- investim në lloje të ndryshme të
letrave me vlerë dhe derivateve të tyre, me qëllim të paksimit ose eliminimit
të rrezikut të humbjeve nga investimet në lloje të tjera të letrave me vlerë.
Me veprimet e hedxhingut kryesisht arrihet kunderballancimi i humbjeve të një
investitori, nga ndryshimi i çmimeve të akcioneve, të mallërave, të valutave,
të normave të interesit, të inflacionit etj.
51. Hipotekim (hypothecation)– quhet veprimi i perdorimit të elementeve të pasurisë së patundshme, si
garanci për marrjen e një huaje- kredie,
I
52. Insolvencë (pa aftësi paguese) (angl.Insolvency,inability to pay)-
Mosaftësia
e një përsoni fizik a juridik që ti paguaj në afat dhe shuma të plota
detyrimet ndaj të tjerëve ,në
marrdheniet ekonomike-biznesore.
53.Indeksimi-është
lidhja e madhësisë ose e nivelit të një treguesi ekonomik-financiar ,me
indeksin e një dukurie tjetër ekonomike-financiare.
54. Indeksi DAX – është indeks si që llogaritet nga bursa e Frankfurtit të Gjermanisë dhe
pasqyron levizjen e çmimeve të akcioneve që kuotohen në këtë bursë .
55. Indeksi
Dou –xhouns - DOW- JONES është
indeks nga bursa e Njujorkut që pasqyron ecurinë e çmimeve të disa kompanive që
kuotohen në te. Ky indeks llogaritet dhe botohet nga bursa e Nujorkut (New
York Stock Exchange =NYSE), si dhe mban emrin e perpiluesit të tij.
56. Indeksi
CAC (CAC Index) - llogaritet nga
Bursa e Parisit dhe pasqyron levizjet e çmimeve të akcioneve, qëkuotohën në
këtë bursë.
57. Indeksi NASDAQ – përfshinë disa indeksa që llogariten nga asociacioni kombëtar i
agjentëve të bursës, të letrave me vlerë
të kuotuara nëpërmjet të sistemit elektronik automatik të SHBA (National
Association of Securities Dealers Automatic Quotation System =( NASDAQ), të cilët pasqyrojnë levizjen e çmimeve të
akcioneve, të kompanive që nuk janë futur në bursë. Nasdaq njofton për ngritjen e çmimeve të 8 indeksëve për
çmimet e aksioneve të kategorive të
ndryshme të kompanive jashtëbursore.
58. Insolvencë –
pa aftësi e një personi fizikë ose juridikë për ti paguar borgjet-për ti kryer
detyrimet e tij ndaj të tjerëve.
59. I vetpunësuar – është çdo individ që punon në një nisi vetanake ekonomike.
60. Inkoterms( Incoterms) – janë tërësi e rregullave për interpretimin termineve biznesore, të
cilat futën në kontratë.Incoterms janë modelterme(klauzola) të shpallura nga
Oda nderkombëtare tregëtare me seli në Paris e të pranuara gjithandej, për
të ndihmuar dhe menaxhuar kontratat për
shitblerje,në v.1936.kur kishte gjithsejt 11 panprogame, ndërsa tani janë
gjithsej 13 nderkombëtare;përkatësisht qarkllimin e lehtë,të sigurtë dhe
papengesa të mallrave në biznesin ndërkombëtar.Ato janë:EXË-franko
fabrika;FCA-franko transportuesi;FAS-franko bë bordin e anijes; FOB=franko
ania;CFR-qmimi me shpenzimet e
transportit;CIF-qmimi me sigurimin e
shpenzimeve te transoportit.
61. Indosament- (të letrat me vlerë),paraqet deklaratën me shkrim përkitazi me bartjën
e të drejtave,që e ka përsoni i cili e
kanë pronësi letrën përkatëse me
vlerë.Këto të drejta,nga bartësi i
deriatëherëshem i pronësisë dhe të drejtave të tjera të letres me vlerë
(indosanti), me indosament bartën, në
përsonin tjetër (indosatarin).
K
62. Kapar – shumë
e të hollave që jepet si paradhënie për të garantuar shitësin nga blerësi, për
blerje perfundimtare dhe të sukësesëshme të një produkti apo gjësendi.
63. Kapital – tërësi
e elementeve pasuror të tundshëm e të patundshëm dhe të elementeve monetare
(para, letra me vlerë etj.) që një person fizik apo juridik disponon dhe perdor
për zhvillimin e një veprimtarie fitimprurëse
64. Kallo -
paraqet humbjen në peshë të produktit për shkak të veçorive të tij.
L
65. “Laissez Faire, Laissez Passer”- Koncept kryesor i liberalizimit ekonomik i
perdorur në shek XVII nga tregtari freng Fransua Lezhendre e i popullarizuar
mëtej nga fiziokratët e shek. XVIII dhe i argumentuar më vonë nga Adam Smith
dhe Xhon Stjuard Mill. Esenca e këtij koncepti të politikës ekonomike është
insistimi për mosnderhyrje të shtetit në ekonomi.
66. Likuiditete – tërësia e formave dhe elementeve pasuror (para, depozita, çeqe,
kambiale të arkëtueshme që mund të përdoren menjëherë për blerje mallrash,
shlyerjesh detyrimesh ose për financim ekonomik-financiar.
M
67. Marzha – është
dallimi në mes të çmimit të shitjes dhe atij të furnizimit. Nga marzha mbulohen
të gjitha shpenzimet e biznesit. Shpeshë llogaritet si perqindje nga çmimi i
furnizimit.
68.Mediana(median) - metodë statistikore,që aplikohet për përcaktimin e mesit të serisë së numrave të vendosur në menyrë
rritëse (ngritëse) ose zbritëse.
69.Menaxhimi ose drejtimi (management ) – proces kompleks i organizimit dhe të drejtimit të një subjekti biznesor,
institucioni, themelate apo organizmi tjetër relevant.Funkcioni, synimi dhe
qellimi i menaxhimit është suksesi i organizmit perkates, subjektit apo
institucionit që menaxhohet.
Të udhëhequrit apo udhëheqja(leading), lypset dalluar nga menaxhimi.Ajo
nënkupton(ngerthen në vete) njerin nga funkcionet e menaxhimit dhe implikon domosdonë e
paraqitjes në sqenën menaxhuese të udhëheqësve të caktuar (lidershipit), të cilët posedojnë zotësi të veqanta për të
udhëhequr.
N
70.Neoliberalizëm – rrymë e mendimit të dhjetvjeçarëve të fundit të shekullit XX,që lindi
si reagim kunder rrymes kejnsiane të shkencës ekonomi -ke.Neoliberalizmi synon
që me argumente të reja, ta mbrojë politiken ekonomike të “Laisez faire-Laissez
passe” të shekujve XVIII e XIX ,kur mbizotronte liberalizmi.Neoliberalizmi
kundershton ndërhyrjen e shtetit në
ekonomi,duke mbrojtur qendrimin e vetërregullimit automatik të ekonomisë së
tregut,përmes veprimit të lirë të forcave spontane të saj.
71. Norma e
punës – efekt-realizim-rezultat, të
cilin punëtori, duhet ta realizoj brenda një njësie të caktuar kohore.
72. Norma neto të interesit (net interest rates)- janë norma të interesave të nndryshme të
depozitave bankiere,mnus tatimet që merren për interesat e këtyre
depozitave,kur ato tatimohen.
O
73. Ortakëri(partnership)-marrëveshje dy e mëshumë palëshe për themelimin dhe zhvillimin e një
aktiviteti apo veprimtarie ekonomike-biznesore
74. Operacione të tregut të hapur (open - market
operations)-
Janë
veprime të Sistemit federal të rezervave të sHBA (Fed),që ndermerren përtë
ndryshuar madhësinë-nivelin e ofertës,(masës) monetare në ekonominë
amerikane.Qellimi është blerja e obligacioneve
të Qeverisë amerikane,(që mbajnë bankat afariste) nga Fed-i,nepërmjet
burses së Nju-Jorkut.
75. Obligacionet private(private bonds,corporate
bonds,debenture bonds) – janë obligacione
që emetohen nga subjektet e ndryshme biznesore, për të siguruar burime
të nevojshme financiare,për zgjerimin e aktiviteteve dhe të veprimtarisë së
tyre biznesore.Emetohen lloje të ndryshme të obligacioneve.
U
76.Ultra vires – akti ose kontrata, të cilën
korporata nuk ka kompetencë (autorizim) që ta bëj ose ta nxjerr.
77.Underwriter –an insurer - (nenshkrues i sigurimit,sigurues,psh. I
sigurimit të pasurisë.
78.Ushur ose ushyr – huazim i parave,perkatesisht dhenie hua e tyre, me shkallë më të lartë
se sa shkalla maksimale e interesit,që
lejohet me ligj.
P
79. Politikë ekonomike (economic polycy) - terësi e vendimeve,aktiviteteve dhe
veprimeve te shtetit dhe institucioneve të tij kompetente,të mbeshtetura në
ligje,për të arritur objektiva të
përgjithshme ekonomike-shoqërore dhe mbrojtjën e interesave të shoqërisë në
tërësi,përmes funkcionimit dhe zhvillimit normal të çdo dege dhe njësie ekonomike të një vendi.
80. Paraja – paraqet
mallin e një vlere univerzale.
81.Politika e varfërimit të fqiut(beggar
–thy-neighbour)-përfshijnë masat
ekonomike,të cilat i ndërmerr një vend,për ti avansuar kushtet e tij ekonomike
naconale,rendomë ta zvoglojë papunësinë e cila ka efekte të kundëra në
ekonomitë evtë tjerëve;ndaj edhe quhët politikë e varfërimit të fqiyt tënd.
82. Paraja primare – është para e Bankës Qendrore,të cilën ajo e krijon(emeton) përmes
aktiviteteve të saj dhe operaconeve aktive;
83. Pasivë - a
– paraqet pasqyrën e burimit të mjeteve nga të cilat janë financuar format
e caktuara të pasurisë.
84. Planifikimi
– është përcaktimi me shkrim i qëllimeve, synimeve dhe objektivave të subjektit
biznesor në staza afatshkurtëra, të mesme ose të gjara.
85. Profiti – përcakton
dallimin në mes të mjeteve të investuara-deponuara dhe shpenzimeve të
veprimtarisë biznesore.
86. Produkti
– është rezultat i punës së njeriut që i dedikohet shitjes, përkatësisht
konzumit.
87. Panikë këmbimi (stock panic,exchange
panic,panic selling )- gjendje psikologjike e rastit, dominuese në një qast ose në një hark të caktuar kohor,në tregjet e
letraveme vlerë,që shoqërohet nga shitja masive e tyre.
88. Protekcionizëm(protectionism) -politikë e jashtme e një vendi,për
mbrojtjën e prodhuesve të brendëshëm-vendor,nga konkurrenca e
jashtme.Realizohet nepërmjet aplikimit të
barrierave të ndryshme(tarifave të larta doganore etj),që drejtohen
kundër blerjës (importit) të produkteve
të huaja analoge,në dobi të produkteve dhe prodhuesve vendor.
89. Paritet(parity)-barazvlershmëri,ekuivalencë ndërmjet dy madhësive (vlerave ) të ndryshme;barazi të çmimeve të dy e më shumë
artikujve.Aplikohet shumë në këmbimin e
valutave të vendeve të ndryshme,duke nënkuptuar raportin e qendrueshem tëkëmbimit në mes tyre.p.sh.raporti i një dollari me një
euro etj.
90. Peng (pawn)- Lënia për një kohë në dispozicion(si garanci) e gjësendeve me vlerë,pranë një banke a
huadhenësi,për të marr një kredi apo hua
me interes e afat të caktuar të pagesës së huas,përkatësisht të kredisë përkatëse.
91. Prestacion
– sjellje –veprim të cilin,ne bazë të detyrimit,kreditori mund ta kerkojë nga
debitori.Prestacioni ose prestimi,mund të konsistojë në:dorëzimin e një
gjësendi (dare);në kryerjene ndonjë veprimi (facere);në permbajtje nga ndonjë
veprim (nonfacere) ose në durim,boshnj.trplenje (pati).
92.Praktikë antikonkurruese (anticompetitive
practice) – aktivitet biznesor apo
veprimtari e paligjëshme,që e zbatojnë në treg
subjektet e ndryshem biznesor,për kufizimin ose edhe eliminimin e
konkurrencës së shendoshë,korrekte,normale,lojale në atë treg dhe demtimin e
konkurrentëve të tjerë.
93.Politikë monetare (monetary policy) – pjesë e politikës së gjithmbarshme ekonomike të një vendi,që perpilohet dhe
zbatohet nga autoritetet e tij monetare dhe që perfshin përcaktimin e
rregullave dhe kritereve të funkcionimit të institucioneve bankiere e kreditore;të tregjeve monetare,të ofertës
monetare në ekonomi,të nivelit të normave të interesit,të kurseve të kembimeve
valutore dhe të kontrollit të inflacionit
në ekonominë e vendit të caktuar.
94.Portofoli (portofolio) – është gamë e shtrirjes apo
madhësi dhe strukturë e investimeve
në letrat me vlerë, të cilen e ka
një individ, subjekt biznesor ose institucion (aksione,obligacione,derivate
financiare)dhe quhet portofol i investimeve;ndersa e ardhura që realizohet nga
letrat me vlerë të ketij portofoli,(dividenda,interesi,diferenca në çmim) e
ardhura e portofolit të investimeve(portofolio income).
95.Partneritet (partnership) – bashkimi (asocimi) i dy e më shumë personave,me qellim të zhvillimit të biznesit për të fituar.
Partnership at
will- është formë e partneritetit
biznesor, që mund të shpërbehët pa dhenë
pergjegjesi,në çdo kohë,nga cilido partner biznesor.
96.Prima faci evidence - deshmi e cila është ligjërisht e mjaftueshme,për të provuar ndonjë
fakt,në mungesë të argumentit të së
kundertës.
Ç
97. Çmim dumping- quhet çmimi i cili është nën nivelin e plotë të kostosë së prodhimit
të një produkti, që aaplikojnë disa
monopolistë ose edhe shtete, në tregje të shteteve të tjera, me qellm të
shitjës së produkteve të tyre atje me
çmime më të ulëta se sa në vendet e tyre të origjinës. Qellimi i këtyre
çmimeve, sikurse edhe i vete dampingut, është nxjerrja jashtë loje apo edhe shkatërimi i konkurenteve ose edhei ekonomive
të shteteve të caktuara, për të depertuar veta-ata dhe për të dominuar në treg.
98. Çmimi i bursës(stock exchange price)- çmimi ose kursi me të cilin, një
produkt-mall ose një letër me vlerë, shitblihet në një bursë të caktuar.
Çmimi F.O.B. (Free on board price, F.O.B. price)
çmim që ngerthen vlerën e blerjës së produktit, si dhe të gjitha shpenzimet e
tjera, që duhet të bëhën për ngarkimin e tij, në bordin e anijes me të cilën do
të bartët malli deri nëdestinacionin e blerësit.
R
99. Recesioni –
është fazë e kontrakcionit të ciklusit ekonomik e cila e pason kulminanten e
aktiviteteve ekonomike të një periudhe të caktuar të zhvillimit. Investimet e
bazuara në pritjet e së ardhmes, bëhen jo profitabile, rriten deshtimet
biznesore-ekonomike; bjen niveli i prodhimit dhe punësimit, gjë që rezulton në
zvoglimin e të hyrave.
100. Rentabiliteti (Profit ratio, earning power,
pofit capacity, yield ) – marrëdhënia në
mes të fitimit të realizuar dhe mjeteve të deponuara. Pra perfaqëson
marredhenien (perqindjen) e fitimit (të ardhurës) të realizuar ose të
parashikuar,ndaj madhesisë së kapitalit të
(investuar) perdorur në një subjekt biznesor ose ndaj madhesisë së një
treguesi tjetër. Kemi rentabilitet të kapitalit, të letrave mevlerë,
(Yield),rentabilitet të prodhimit ose të sherbimeve etj.
101. Revizion (auditim)- shikim(konroll) i veprimtarisë
biznesore të subjektit biznesor, nga organi, institucioni ose firma e
autorizuar me ligj.
102.Rabat (rebate) – quhet perqindja e zbritjes mbi
çmimin e shitjes me pakicë, që shitësit me shumicë ua akordojnë njësive ekonomike-biznesore me
pakicë, me qellim , që këto të fundit ti mbulojnë shpenzimet e tyre dhe të
realizojnë fitim perkatës, në veprimtarinë e tyre.
103.Reformë ekonomike,financiare e monetare
(economic, financial and monetary reform) -
nenkupton ndryshimet rrenjesore, që
behën në sistemin
ekonomik,financiar dhe monetar të një vendi e që prekin format e
pronësisë,mekanizmin e funkcionimit të ekonomisë së tregut në terësi;sistemin
tatimor, financiar, monetar dhe doganor të tij.
104. Real property – toka dhe të gjitha të drejtat që kanë të bëjnë me tokën.
S
105.Status quo ante – pozitat origjinale të palëve
kontraktuese, para se të bejnë marrëveshje ose të kryejnë ndonjë veprim tjetër lidhur me kontratën.
106. Sueps (swaps) – këmbim i pagesave financiare.Sueps paraqet një lloj kontrate, që
zbatohet në të ardhmen, përmes të cilës,
palet vendosin të këmbejnë shuma të caktuara pagesash , por për ndonjë apo më
shumë termine (data) të ardhshme gjatë vitit. Sueps, në fakt
paraqet ose paraqesin në shumës modalitete bashkëkohore dhe komplekse të
derivateve financiare, në mes të subjekteve të interesuara biznesore.
107. Sistemi fedetal i rezervave i SHBA – institucion i SHBA që kryen funkcione të
Bankës Qendrore të atij vendi. Shkurtimisht quhet Fed dhe është i përbërë nga
12 banka më të mëdha rajonale të SHBA-së. Është institucion i pavarur.
108.Sui juris (legaly competent,possessing
capacity) – qenësia juridikisht
kompetente;posedimi i kapacitetit të
caktuar.
SH
109. Shitje
e detyrueshme (forced sale)-qdo
shitje ,që bëhët me vendim të
plotëfuqishëm dhe të ekzekutueshëm gjyqësor,pavarësisht nga pelqimi i pronarit
ose jo.
110. Shkolla e Qikagosë- e njohur për pagimin e rrymës së mendimit ekonomik monetarist, me përfaqsuesin
e saj Milton Friedman, profesor i univeritetit të Qikagos dhe fitues i çmimit
Nobel për ekonomi.
T
111. Transakcioni – paraqet qdo operacion biznesor
të bartjës së pasurisë mbi mallrat ose paratë(letrat me vlerë),nga një subjekt
,në një tjetër.
112. Tatimi mbi vlerën e shtuar – aplikohet në menyrë kumulative mbi vlerën e
shtuar të çdo produkti e sherbimi, gjatë kalimit të tij nëpër hallka të
ndryshme të prodhimit, të përpunimit të shpërndarjes e të shitjes konsumatorit.
Është tatimi më i rëndësishëm indirekt.
113. Transferi i teknologjisë- është proqes i importit dhe
eksportit të diturive dhe teknologjisë.Mund të jetë transfer komercial dhe jokomercial.
114. Telemarketingu—shfrytëzimi i ideuar dhe i planifikuar
profesionalisht i telekomunikimeve në perpjekjet e marketingut dhe të
shitjës
115. Tapi (Title –deed of property)- dokument ligjor me prejardhje nga sistemi
i regjistrimit të pasurive të paluejtshme turko-osman,që verteton
pronësinë e dikujt në pasurinë e
paluajtshme të tij.
V
116. Vlera nominale ( angl.nominal or face value) –
është vlera e një monedhe ose e një
letre me vlerë, që është e shtypur në siperfaqe të tyre, si dhe vlera e një
objekti material, që përputhet me çmimin e shkruar mbi te.
117.Vetëpunësuar(I) (angl.self-employed) - individi që punon në punë të tij;në një njësi
të vetë ekonomike, të cilën e posedon dhe udhëheq vetanakisht.
118.Vlerë e ponderuar ( angl. value weighted) – është vlera e një kompanie e cila
llogaritet ,duke shumëzuar numrin e aksioneve të saj,me çmimin (kursin
mesatar të një aksioni,të percaktuar me anë të një teknike të posaqme të
percjelljes se çmimeve të ketij aksioni në bursë,gjatë një periudhe të caktuar kohore.
119. Vlerë tregu (market value) – madhësia e çmimit,me të cilin një element
pasuror (mall,sherbim,leter me vlerë,pasuri e patundur etj.) shitblehet
efektivisht në treg,në perputhje me ecuritë e ofertes dhe kerkeses,në një qast
ose hark të caktuar kohor.
XH
120. Xhiro
(Turnover) – Përfaqson totalin e
arketimeve nga shitja e produkteve të
mallrave dhe sherbimeve të një subjekti biznesor, gjatë një periudhe kohore
të caktuar.
121.Xhirim ose prapanënshkrim ( angl. Endorsement )
– nënshkrim i bërë në shpinën e një
letre me vlerë,në çastin që poseduesi
ose zotruesi i tij ia transmeton një personi
tjetër, të drejtën e pronësisë.
Z
122. Zonë e lirë biznesi ose zonë e lirë-hapsirë e lirë biznesore e caktuar brenda
kufinjëve të një vendi apo shteti(në skele detare, aeroporte, depo ose qfardo
vendi tjetër, por që është jashtë territorit të doganave të po atij shteti).
ZH
123. Zhvlerësim i valutës (devaluation)-ulje e vlerës së monedhës,përkatësisht
valutës nacionale të një vendi,në relacion me valutat e vendeve të
huaja.Zhvlersimi manifestohet në ndryshimin e kursit të këmbimit me valutat naionale të vendeve të tjera;do të
thotë shprehet në uljën e numrit të
njësive të një apo më shumë valutave të
huaja,që blihen me një njësi të valutës vendore-nacionale.
Regjistri
i shkurtesave
ACP Shtetet e Afrikës, Karaibeve
dhe të Pacifikut të lidhura me UE me anë të Konventave Lom (African, Carribbean
and Pacific contries party to the Lome Conventiona)
AGREP Regjistri i projekteve shkencore në
bujqësi (Inventory of Agricultural Research Projects)
ASEAN Bashkësia e shteteve të Azisë Juglindore
(Association of South-East ASina Nations)
ATLANTIS Pilot programi për zhvillimin ekonomik
dhe të mbrojtjes së ambientit në rajonin komunitar të Atlantikut (Pilot Measure
to Promote Economic Dvelopment and the Environment in the Community’s Atlantic
regionss)
AVICENNE Bashkëpunimi shkencor dhe teknologjik me
shtetet e Magrebit dhe shtetet e tjera të Mediteranit (Science and Technology
Cooperation with the Magreb and Other Mediterranean Countries)
BRITE Hulumtimet themelore të
teknologjive përparimtare (European Research on Advanced Materials)
CAP Politika e përbashkët bujqësore
(Common Agricultural Policy)
CCC Këshilli Konsultativ i
Konsumatorëve (Consumers Consulative Council)
CECAF Komiteti për Peshkim për pjesën
Qendrore të Atlantikut (Fisher Committee for the Easter Central Atlantic)
CEN Komiteti Evropian për
standardizim (European Committee for Standardizationa)
DENELEC Komiteti Evropian për Standardizimin në
lëmin e elektroteknikës (European Committee for Electrotechnical
Standardization)
CFSP Politika e jashtme e përbashkët
dhe e sigurisë (Common Foreign and Security Policy)
CIS Bashkësia e Shteteve të
Pavarura (Coomonëelath of Indepedent States)
CIS Sistemi Informativ Doganor
(Customs Information System)
COST Bahkëpunimi Evropian më fushën e
hulumtimeve shkencore dhe teknologjike (European Cooperatiohna on Sceintific
and Tehnical Eeserarch)
CSCE Konferenca Evropiane për Siguri
dhe Bashkëpunim (Conferenca on Security and Cooperationa in Eurpe)
EAGGF Fondi Evropian për Ndihmë dhe
Garanci Bujqësisë (European agricultural Gidance and Giuarantee Fund)
EBRD Banka Evropiane për Rindërtim dhe
Zhvillim (European Bank for Reconstruction adn Development)
ECCD Komiteti Evropian për Luftë Kundër
Drogës (European Committee to Combat Drugs)
ECE Komisioni Ekonomik Evropian
(Economic Commission for Europe – UN)
ECHO Buroja për Aktivitete Humanitare
të Bashkësisë Evropiane (European Community Humanitarian Office)
ECIP CE Partnerët Ndërkombëtarë për
Investime (EC Interantional Investment Partners)
ECU
Njësia Monetare Evropiane
(European Currency Unit)
EDF Fondi Evropian për Zhvillim
(European Development Fund)
EEA Rajoni Ekonomik Evropian
(European Economic Area)
EFTA Bashkësia Evropiane për Tregti të
Lirë (European Free Trade Association)
EIB Banka Investive Evropiane (European
Investment Bank)
EIF Fondi Investues Evropian
(European investmen Fund)
EMI Instituti Monetar Evropian
(European Monetary Institute)
EMS Sistemi Monetar Evropian
(European Monatary System)
EMU Unioni Ekonomik-Monetar
(Economic and Monetary Union)
ERDF Fondi Evropian për Zhvillim
Rajonal (European Regional Development Fund)
ESF Fondi Social Evropian (European
Social Fund)
ETSI Instituti Evropian për Standarde
të Telekomunikiacionit (European Telecommnicationas Standard Institute)
EURO Emërtimi i ri i parasë Evropiane
GATT Marrëveshja e Përgjithshme për
Dogana dhe Tregti (General Agreement on Tariffs and Trade)
GCC
Këshillit për Bashkëpunim i
Gjirit (Gulf Cooperationa Council)
GFCM Këshilli i Përgjithshëm për Peshkim
në Mesdhe (General Fisheries Council for the Mediterranean)
GSP Përbërja e Preferencialeve të
Përgjithshme (UCTAD Generalizes System of Preferences)
HCNM Komisionari i Lartë për Pakica
Nacionale (High Commissioner on National Minorities)
IAEA Agjencioni Ndërkombëtare për
Energji Atomike (International Atomic Energy Agency – UN)
IBRD Banka Ndërkombëtare për rindërtim
dhe zhvillim (International Bank for Reconstrucion and Development World Bank)
IMF Fondi Monetar Ndërkombëtar
(International Monetary Fund)
IMP Programi për Integrimin e
Mesdheut (Integrated Mediterranean Programme)
NAFO Organizata Veriperëndimore
Atlantike për Peshkim (North West Atlantic Fisheries Organization)
NAFTA Kontrata Veriamerikane për Tregti të
lirë (North American Free Trade Agreement)
NATO Organizata e Traktatit Veriatlantik
(North Atlantic Treaty Organization)
NCI Instrumentet e Reja
Ndërkombëtare (New Community Instruments)
NGO Organizatat Joqeveritare
(Non-governmental Organization)
NIP Programet Indikative Nacionale
(National Indicative Programme)
OSTs Rajonet dhe Territoret Tejdetare
(Overseas Countries and Territories)
ODIHR Buroja për Institucione Demokratike
dhe të Drejta të Njeriut (Office for Democratic Institutions and Human Rights)
OECD Organizata për Bashkëpunim dhe
Zhvillim Ekonomik (Organizationas for Economic Cooperation and Development)
OSBE Organizata për Siguri dhe
Bashkëpunim Evropian (Organization and Security ad Cooperation i Europe)
PEDIP Ndihma Financiare për Portugalinë
për Programe Specifike Zhvillimore (Financial Assistance for Portugal for a
Specific Industrial Development Programe)
PHARE Programi i Ndihmës për Rikonstruim
Ekonomik (Aid for Econimic Restructuring)
SRDs Të Drejtat e posaçme të Tërheqjes
(Special Drawing Rights – IMF)
STABEX Sitemi mbi Stabilizimin e të Ardhurave
nga Eksporti për Shtetet ACP (System for the Stabilization of ACP Export
Enarnings)
TACIS Programi i Ndihmës Teknike për
Bashkësinë e Shteteve të Pavarura (Program for Technical Assistence to The
Commonvwealth of Independent States)
TAM Mekanizimi Tregtar Tatimor (Trade
Assesment Mahanizm)
TARIC Tarifat e Integruara Komunitare
(Integrated Community Tariff)
TEMPUS Skema mobile Transeuropiane për studime
universitare (Trans-European Mobility Scheme for University Studies)
UDEAC Unioni Doganor dhe Ekonomik i Afrikës
Qendrore (Central African Customs and Economic Union)
UMOA Unioni Monetar i Afrikës
Perëndimore (West African Monetary Union)
UNCTAD Konferenca e Kombeve të Bashkuara për
Tregti dhe Zhvillim (United Nation Conference of Trade and Development)
WEU Unioni Evroperëndimor (Western
European Union)
WFP Programi Botëror për Ushqim
(Worl Food Programme)
[1] Fjalori i shqipes së sotme
– botimi Toena Tiranë 2002 fjalën Arbitrazh e sqaron në dy kuptime. E para;
nënkuptohet zgjedhje e mosmarrëveshjeve ndërmjet të palëve të ndryshme nga ana
e një komisioni arbitrash, ndërkaq e dyta; Organ i posaçëm, që merret me
zgjedhjen e mosmarrëveshjeve me karakter ekonomik, financiar, etj, ndërmjet
palëve të ndryshme. Sipas fjalorit me fjalë e shprehje të huaja të autorit
Mikel Ndreca i botuar nga Rilindja Prishtinë në vitin 1986 fjala arbitrazh
rrjedh nga fjala frënge arbitrage – gjykim nga arbitri ndërkaq kuptimi i fjalës
është identik si në fjalorin e cituar në sipër.
[2]
Jarrosson CH., La notion d’arbitrage, Paris 1987 fq, 1
[3] Pak
M., Priznanje I izvršenje sudskih arbitražnih odluka, Zbornik postiplomskih
specijalističkih studija na Pravnom Fakultetu u Beogradu, me thirrje Ugovonri u
međunarodnoj trgovini I, Beograd, 1987
[4] Po aty
[5] Goldšatjn A & Triva S.,
Međunarodna tregovačka arbitraža, Zagreb 1987 fq. 10
[6] Këtë
konstatim e potencojn ëshumica e autorëve që e trajtojnë çështjen e arbitrazhit
[7] Neni VII/2 i Konventës së Nju Jorkut
[8] Peter Gillies & Gabriël Moens; INTERNATIONAL
TRADE AND BUSINESS: LAW, POLICY AND ETHICS Cavendish Publishing
(Australia) Pty Limited Sydney • London 1998, fq. 729
[9] Po aty
[11] Po aty në pjesën e
publikmimeve dhe histrorsë së uncitral – it.
[12]Sipas Peter Gillies & Gabriël Moens; INTERNATIONAL TRADE AND BUSINESS: LAW, POLICY
AND ETHICS Cavendish Publishing (Australia) Pty Limited Sydney • London
1998 Australia, Ishujt e Bermudeve, Kanadaja, Qiproja,
Egjipti, Holanda, Hong Kongu, Maksika,
Gjermania, Nigeria, Peru, Singapori, Zvicrra, Tunisi, Ukrahina etj kanë
rregulluar cështjën e arbitrazhit në bazë të Ligjit – model –UNCITRAL. .
[13] P.sh. Rasti i Spanjes
[14] P.sh. Mbretëria e Bashkuar
[15] Më gjërësisht për këtë shih
te Prof. Dr. Mehdi J. Hetemi, Arbitrazhi gjithnjë e më i preferueshëm në
zgjidhjen e konflikteve në hapsirën e tregtisë nderkombëtare (në librin: Disa
tema aktuale të ekonomisë së tregut),
Prishtinë, 2005., fq. 5 etj.; Shih më detalisht për këtë te Prof. dr. Riza
Smaka, op. cit., fq. 490 etj.
[16] Ne kete artikull reflektohen mendimet e autores dhe jot e
institucionit qe ajo perfaqeson.
[17] Nje pershkrim te detajuar te ketyre shoqatave e gjeni ne aneks