PERMBLEDHJE E MATERIALEVE PËR STUDENTË LËNDA LIGJET DHE RREGULLAT E BND SHE TË BE – së


PERMBLEDHJE E MATERIALEVE PËR STUDENTË
LËNDA LIGJET DHE RREGULLAT E BND SHE TË BE – së 

Semestri dimëror viti akademik 2012 – 2013

DISA INFORMACIONE THEMELORE SE CKA ËSHTË BIZNESI NDËRKOMBËTAR DHE KUADRI NORMATIV I RREGULLIMIT TË TIJ
Biznesi ndërkombëtar ose sic shpesah përdoret edhe termi tregtia e jashtme, si këmbim i mallrave, shërbimeve, kapitalit dhe të drejtave intelektuale personale ndërmjet rezidenteve në vende të  ndryshme, mund të definohet në shumë aspekte. Varësisht e nga përfshirja e këmbimit dallohet tregtia e jashtme në kuptim më të gjere dhe më të ngushtë. Tregtia e jashtme në kuptimin më të ngushtë, përfshin qarkullimin e mallrave ndërmjet rezidenteve prej shteteve  të ndryshme, gjersa tregtia e jashtme në kuptim ma të gjere , përveç qarkullimit të mallrave përfshin dhe qarkullimin e shërbimeve me kapital, me force punuese, bartje të informatave  etj. Në baze kësaj, varësisht prej mjetit të këmbimit në tregtinë e jashtme dallohen : këmbimi ndërkombëtar i mallit, këmbimi ndërkombëtar i shërbimeve, lëvizjet ndërkombëtare të kapitalit (dobive) dhe lëvizja ndërkombëtare e forcës punuese.
Këmbimi ndërkombëtar i mallit- paraqitet si një nga llojet më të vjetra të këmbimit në tegetin e jashtme. Sipas disa autoreve, tregtia e jashtme me mallra është më e vjetër se sa tregtia e brendshme e mallrave. Fiset në bashkësinë primitive , më pare ndërmjet veti i kanë këmbyer prodhimet e natyrës dhe tepricat prej prodhimit të tyre, dhe me pastaj ka filluar këmbimi ndërmjet anëtareve të fisit. Me paraqitjen e kapitalizmit janë krijuar kushte për zhvillimin e tregtisë bashkëkohore, dhe në kornizën e tyre edhe tregtia bashkëkohore e jashtme. Vlera e këmbimit të mallit shënon rritje permanente edhe pse në dekadat e fundit të shek. XX arrin deri në zvogëlimin relativ  në pjesëmarrjen e saj në tregtinë botërore.
Këmbimi i shërbimit ndërkombëtar – përfshin këmbimin e shërbimeve transportuese, shpedicionit, sigurimit, shëndetësisë, arsimimit, bankare, turistike dhe lloje të tjera ndërmjet rezidenteve të vendeve të ndryshme. Në kushte bashkëkohore është vërejtur rritje e shpejte në tregtinë e shërbimeve botërore, për çka dhe pjesëmarrje e tyre në tregtinë botërore në mënyre rapide rritet.
Lëvizja ndërkombëtare e kapitalit - analizohet si lëvizje ndërkombëtare e kapitalit në të holla (para) dhe transferi ndërkombëtar i teknologjisë. Lëvizja ndërkombëtare e kapitalit në para përfshinë marrjen e kredive nga jashtë dhe dhënien e kredive  personave të jashtëm; investimet e pronës vendore jashtë dhe investimet e jashtme  të pronës në vend,etje. Me transfer ndërkombëtare të teknologjisë nënkuptojmë mbartjen e diturive dhe aftësive  të lidhura me veprime të caktuara prodhuese prej një vendi në tjetrin.
Lëvizja ndërkombëtare e forcës punuese- përfshinë punësimin rezidenteve prej një vendi në tjetrin. Varësisht nga kahja e lëvizjes se mjetit të  tregtisë në tregtinë e jashtme, dallohen tri transaksione kryesore : importi,eksporti dhe transporti.
Import i – paraqet transaksionin ku subjekti vendas blen mallra, ose furnizohet me shërbime, kapital dhe të drejta prej pronës intelektuale, përderisa partneri i jashtëm paraqitet si shitës ose ofrues i të njëjtave.
Eksporti – paraqet transaksion ku subjekti vendas ( në rolin e shitësit) subjektit të jashtëm (blerësit), i shet ose i ofron shërbime, kapital dhe të drejta nga prona intelektuale.
Transiti - përgjithësisht paraqitet si transaksion neutral në tregtinë e jashtme. D.m.th. Nuk bëhet fjale për këmbim direkt ndërmjet subjekti të brendshëm dhe të jashtëm. Transporti (mbartja) është transaksion me të cilën një mall, në rrugën  e vet prej të shitësi në njërën deri të blerësi në vendin e dytë kalon nëpër territorin e vendit të vet.
Zhvillimi i prodhimit botëror , në kushte të  mundësive të kufizuara për mbrojtjen e gjithanshme në të gjitha kushtet e nevojshme të  ekonomisë individuale nacionale ( si në anenë e ofertës, ashtu edhe në anën e kërkesës, në thelb  ndikon në zhvillimin më  të shpejtë të tregtisë së jashtme.
Tregtia e jashtme paraqet veprimtari komplekse e cila karakterizohet me  specifika  signifikative në raport me tregtinë e brendshme. Specifikimi i tregtisë së brendshme  në raport me atë të jashtmen nuk buron vetëm në dallimet e madhësisë së tregut dhe në preferencat e hargjuesëve, por edhe nga dallimet në sistemet ekonomiko- shoqëror ndërmjet vendeve të ndryshme. Në atë kornize theksohen dallimet e politikes nacionale të vendeve partnere në sferën e sistemit të tregtisë se jashtme, sistemi valutor, sistemi i marrëdhënieve kreditore me vendet e jashtme, sistemi fiskal etj. Njëkohësisht; këmbimi në përgjithësi, kryhet në bazë jo ekuivalente ku ndodh  ndarja jo proporcionale e  tepricës se vlerës ndërmjet subjekteve në këmbim, gjegjësisht derdhjen e të ardhurave (njëri fiton,tjetri humb ose njëri fiton më shumë se tjetri nga rezultatet e mundit të bëre, të tanishëm dhe të kaluar). Ndarja jo e drejtë në tepricën e vlerës ka efekte të ndryshme ndaj ekonomisë nacionale gjatë këmbimit të mallrave dhe shërbimeve në tregtinë e brendshme dhe atë të jashtme.
Ndarja e tepricës së vlerës ndërmjet subjekteve të tregtisë së brendshme kryhet në kornizën e ekonomisë nacionale. Jo suksesi i veprimtarisë së një subjekti vendore paraqet veprimtari të  suksesshme të subjekt tjetër vendore.,d.m.th. teprica e vlerës mbetet në kornizën e ekonomisë nacionale. Demet e shkaktuara nga realizimi jo i suksesshëm i  punëve të tregtisë se jashtme, ndikojnë jo vetëm në subjektin ekonomik të vendit por edhe jo sukses i ekonomisë nacionale. Jo suksesi i tregtisë jashtme, përveç se sjelle zvogëlimin e të hyrave të subjektit të vendit, por shkakton dhe derdhje të përhershme  jashtë vendit të një pjese të tepricës të vlerës i realizuar në ekonominë nacionale. Pasojat  në ketë situate sjellin prishjen e marrëdhënieve të pozitave në bilancin tregtar por dhe dobësimin e fuqisë ekonomike të vendit, por edhe negativisht ndikon mbi pamjen e shtetit në bote.
Subjektet të cilët merren me tregtinë e jashtme e paraqesin ekonominë nacionale  në nivel ndërkombëtar dhe botëror, pra nga këtu del obligimi i  ekonomik dhe moral i tyre, për të ruajtur autoritetin e vendit të tyre. Nga specifikat e tregtisë se jashtëm , shikohet edhe kampaktiteti prej kryerjes efikase të saj. Subjektet të cilat merren me tregtinë e jashtme, me qellim qe të kryejnë pune efikase dhe rentabile duhet të mbërrin konkurrim ndërkombëtar, për paraqitje (debutim) në treg. Ata duhet mire ti njohin dispozitat për rregullimin e tregtisë se jashtme dhe atë si ato nacionale ashtu dhe ata qe zbatohen në vendet e partnereve afarist. Ky lloj kompaktiviteti  kushtëzohet  për të arritur  shkalle të lartë të pajisjes teknike dhe ekipimit kadrovike nga ana e subjekteve në tregtinë e jashtme. Realizimi i dobive potenciale nga tregtia e jashtme në çdo ekonomi nacionale, si dhe mos lejimi i pjesës se tepricës se vlerës, gjithmonë të derdhet në vendet e jashtme , paraqet sfide për qeverinë e shtetit, me çka arsyetohet  involvimi i saj në rregullimin e rrjedhave  në ketë sfere. Shteti nëpërmjet  sjelljes se masave dhe instrumenteve të politikes mbrojtëse është i tenton të ndikoj në përmirësimin e pozitës se subjekteve vendore dhe në tregtinë e jashtme por edhe në tregun e vendit, si dhe në tregjet ndërkombëtare.

DOBITË NGA TREGETIA E JASHTME
Shpërndarja jo proporcionale e resurseve natyrore dhe disponimi jo i njëjte  me të gjitha resurset e domosdoshme në vendet e ndryshme, nuk mundësojnë organizimin e prodhimit vendor për plotësimin e nevojave të kërkesës vendore. Nga ky aspekt meqenëse resurset nacionale prodhuese janë të kufizuara ndikojnë jo vetëm në pamundësinë të organizojnë prodhimtari vendore por edhe në pamundësinë për përdorim racional të tyre. Parakushte themelore për përdorim racional të resurseve prodhuese vendore paraqet importi të inputeve prodhuese të cilat janë mungojnë në ekonominë nacionale.
Ekzistenca dhe zhvillimi i një numri të madhe të degëve ekonomike të ekonomive nacionale është i kushtëzuar nga plasmani i prodhimeve të tyre në tregjet e jashtme. Subjektet ekonomike duke i përcjelle principet ekonomike të ekonomizimit tentojnë të arrin shpenzime me të ultë për njësi produkti. Çmimi me i ulet i prodhimit për njësi produkti realizohet nëpërmjet përdorimit racional të shpenzimeve variabile, por edhe me zvogëlimin e shpenzimeve fikse për njësi produkti, që arrihet vetëm ndërmjet shkalles se angazhimit gjegjësisht me realizimin e vëllimit me të madhe të prodhimtarisë. Por , tregjet e vendit në përgjithësi janë të kufizuar ta absorbojnë vëllimin e zmadhuar të prodhimtarisë, dhe vetëm me plasman në tregjet e jashtme shikohet fitimi i vëllimit me të madhe prodhues. Kjo posaçërisht vlen për vendet e vogla, të cilat ballafaqohen faktorë prodhues të kufizuar dhe fuqi absorbuese të kufizuar në tregun e vendit janë të detyruara një pjese të madhe prej bruto produktit vendore ta këmbejnë me vendet e jashtme dhe në të njëjtën kohe tregtinë e jashtme ta llogaris si dege kryesore e zhvillimit ekonomik të tyre.
Pasuritë natyrore gjatë kohe llogariteshin si force lëvizëse të zhvillimit ekonomik të një vendi. Por sot duke mos e nënçmuar rolin e tyre në kushte të internacionalizimit të prodhimtarisë rendësi me të madhe për zhvillimin fiton dijenia, për parimin tekniko-teknologjik , informatat etj. Parakushtet bashkëkohore të zhvillimit detyrojnë investime të mëdha për arsim, për hulumtime shkencore ,për marketing etj, qe mund të jenë racionale vetëm për prodhimtari masovike dhe orientuar për eksport. Duke pasur parasysh se vetëm vendet e zhvilluara mund të ndajnë mjete për investim në shkence dhe hulumtime zhvillimore, subjektet e tyre në tregjet ndërkombëtare në përgjithësi paraqiten si eksportues të shpikjeve tekniko-teknologjike, ndërsa subjektet ekonomike prej vendeve në zhvillim paraqiten si importues të tyre. Tregtia e jashtme në vendet e vogla në zhvillim përmes furnizimit me komponentë të ndryshëm të imputeve prodhuese për prodhimtarinë vendore të cilat nuk janë të kapshme në vend (lënda e pare, teknika dhe teknologjia etj ) jo vetëm qe u mundësojnë të organizojnë prodhimtari vendore , por edhe në mënyre indirekte ndikojnë në realizimin e përparimit qe është i arritur në prodhimtari në vendet e zhvilluara. Kjo mundësohet sidomos me importimin e lendeve të para kualitative , dhe gjysmë produkteve , me importin e pajisjeve bashkëkohore me çka zmadhohet shkalla e automatizimit dhe mekanizimit të procesit të prodhimit, si dhe përmes importit të të arriturave tekniko-teknologjike me qellim të modernizohet procesi i prodhimit (licenca, patenta, know-how etj.).Modernizimi i proceseve të prodhimit paraqet mundësi reale për përmirësimin e konkurrencës të subjekteve vendore qe paraqet parakusht kryesore për plasmanin e produkteve të gatshme në tregjet ndërkombëtare. Ndikimi në baze shikohet ndërmjet krijimit të kushteve për prodhimtari masovike nga njëra anë por edhe ndërmjet mundësisë për prodhimtari standarde të produkteve të gatshme me kualitet të lartë nga ana tjetër. Vëllimi i zmadhuar i prodhimtarisë vendase d.m.th. Shfrytëzim me të madh të resurseve prodhuese të vendit sidomos me angazhimin me të madhe të kapaciteteve prodhuese dhe punësim me të madhe, gjegjësisht formohen kushte për efektimin e përparësive që  produktojnë vëllimin ekonomik. Çmimi i prodhimit i ulët për njësi produkti nga ana e vet e bene produktin me konkurrent në tregjet e huaja që pozitivisht ndikon në plasmanin e suksesshëm, por edhe me realizimin e neto produktit me të madhe. Në atë mënyre arrin deri të zmadhimi reali neto fitimit të subjekteve ekonomike si dhe fitimin nacional të vendit. Përdorimi racional ekonomik gjegjësisht investimi i neto fitimit të realizuar për qëllime prodhimi në mënyre plotësuese dhe multiplikative pozitivisht ndikon rritjen ekonomike dhe në zhvillimin e ekonomisë nacionale.
Me gjithë që zënshëm është promovuar dobia prej tregtisë së jashtme, e njëjta mund të provokoj efekte të pa dëshirueshme në rritjen ekonomike dhe zhvillimin e ekonomisë nacionale.
Subjektet vendase me paraqitjen në tregjet ndërkombëtare , ballafaqohen me konkurrence të fortë e cila bazohet në çmime të ultë dhe norma të larta për kualitet etj. Seleksionimi ekonomik i subjekteve në tregjet ndërkombëtare është i pa mëshirshëm, gjegjësisht me të fuqishmit i largojnë subjektet me pak konkurrues. Në kushte kur subjektet vendore janë konkurrues inferior në raport me të huajit  ( pa marre parasysh tregun e vendit ose tregjet e huaja ) vjen deri të korrigjimi i dobive nga tregtia e jashtme gjegjësisht paraqiten efekte negative në zhvillimin e ekonomisë nacionale. D.m.th. të larguar nga lufta konkurruese subjektet vendore nuk kanë mundësi ti shesin produktet e tyre ose do ti shesin me kushte relative të këqija të këmbimit, që në mënyre retroaktive ndikon në zvogëlimin e prodhimtarisë vendase. Gjendja e këtillë do të rezultojë me zvogëlimin e aktivitetit ekonomik të vendit, zvogëlimin e punësimit si dhe ngecjen ose zvogëlimin e zhvillimit ekonomik.

ZAKONET DHE RREGULLAT TREGTARE NDËRKOMBËTARE.
Zakonet tregtare ndërkombëtare janë "rregulla të pashkruara" që përdoren në mardhënie afariste ndërmjet partnerëve në tregtinë e jashtme dhe në mardhënie ekonomike ndërkombëtare, në përgjithësi. Zakonet tregtare, sikur rregulla për rregullimin e mardhënieve të pjesëmarrësve në tregtinë e jashtme, nuk janë të miratuara nga ana e pushtetit shtetëror ligjdhënës, institucione juridike ose disa të tjera, por rrjedhin nga praktika shumëvjeçare e punës të tregjeve ndërkombëtare, me sjellje stihike të qëndrueshme të njerëzve. Por, me kalimin e kohës, ajo si dhe është modifikuar nëpërmjet formimit të kuptimeve te caktuara për sjellje korrekte ose jo korekte të njerëzve në raste të njëjta shoqërore. pastaj sjellja korrekte ka kaluar në shprehi dhe është pranuar moralisht, në realitet i zakonshëm, sjellje normale, sjellje që llogariten të obligueshme. Ashtu është krijuar vetëdija shoqërore se çdo sjellje ndryshe është në kundërshtim me moralin e qeverisë në shoqëri. Në atë mënyrë, kah praktika shumëvjeçare janë ndërtuar zakonet afariste të mira, të cilat në bazën e vet e kanë moralin tregtar dhe afariste të pjesëmarrësve në tregti dhe në punime afariste, në përgjithësi. Përveç tjerash, në zakonet tregtare marrin pjesë: nderi, lojaliteti me konkurrencën, dhënia e të dhënave të vërteta për vete dhe për pjesëmarrësit tjerë në këmbimet tregtare, respektimi i fjalës së dhënë, mos tradhtimi i fshehtësive afariste të rëndësishme për interesat e partnerit, realizimi i detyrave të marra nga kontrata etj. Norma e rëndomtë nderi është në normat morale në përgjithësi, kurse në kuadër të zakoneve të mira afariste nga ajo kuptohet se sjellja me të cilën secili nga partnerët afarist juridik jep të dhënat e sakta për vete dhe për firmën e vet;
§  për llojin, sasinë,cilësitë dhe kualiteti i mallit që është lëndë për shitblerje;
§  i respekton afatet e marrëveshjes për dorëzim-porositje të mallit dhe të pagesës;
§  nuk e bëjnë në dyshim partnerin e vet;
§  në tërësi e respekton fjalën e dhënë dhe konsekuent përmbahet ndaj premtimeve që i ka dhënë etj.

 Me zakonet tregtare rreptësishtë dënohet praktika jo lojale e konkurrencës në tregun ndërkombëtar, si dhe lëndimi i autoritetit të ndërmarrjes dhe vendi në fitimin me tregtinë e jashtme. Nga konkurrenca jo lojale në tregun ndërkombëtar nënkuptohen në veçanti këta aktivitete të subjektit e tregtisë së jashtme të caktuara; reklama jo lojale kur nxjerrën publikisht; jo të vërteta për mallin ose shërbimet që punon ndërmarrja e vet ose për ndonjë ndërmarrje tjetër, kurse për qëllim të gjejë interes për vete; shenja të rrejshme për prejardhjen e mallit; nxjerrja e informacioneve të rrejshme për ndërmarrjen e vet ose ndonjë ndërmarrje tjetër; keqpërdorimi i shenjave mbrojtëse tregtare për ndërmarrjen e vet apo të huajën; lëndimi apo shfrytëzimi i fshehtësive afariste dhe të ngjashme. Si lëndim i autoritetit në punën e jashtme tregtare nënkuptohet secila sjellje në kundërshtim me zakonet e mira afariste, e cila nxitë ose mund të nxisë lëndime më të rënda të obligimeve të marrëveshjes. Në rast të mosrespektimit të normave të lartpërmendura dhe zakoneve tjera, përdoren sanksionime të ndryshme; përqeshje publike, bojkoti, shpallje publike e emrit dhe të firmës të atij që sillet në kundërshtim me normat morale afariste, shpallje e ashtuquajtur "lista të zeza"; dënimi nga ana e gjyqeve të nderit të komoreve dhe asociacioneve të tjera afariste etj

RREGULLAT TREGTARE NDËRKOMBËTARE.
Nga kjo nënkuptohen ato zakone dhe rregulla tregtare ndërkombëtare, të cilat, në mënyrë përkatëse, janë formuluar dhe oficijalizuar nga ana e organeve dhe institucioneve të autorizuara, bursat, komoret tregtare dhe të zhvillimit ekonomik, organizatave profesionale, bile edhe nga komora tregtare ndërkombëtare. Me rregullat tregtare në mënyrë unitare rregullohen numri i madh problemesh praktike në sferën e tregtisë së jashtme ose jepen shpjegime të termeve tregtare, për veprat, të parimeve në zgjedhjen thelbësore të marrëdhënieve dhe kontesteve (kundërshtimeve) të rëndësishme, jepen udhëzime të njëanshme për shpjegimin e termeve profesionale gjatë punës me valuta, deviza ose gjatë përdorimit të instrumenteve për pagesë jo të gatshme në pagesën e fitimit ndërkombëtar, gjatë përdorimit të masave dhe sistemeve matëse etj. Me një fjalë, funksioni i rregullave ndërkombëtare është që ta barazon dhe të bëhet e njëllojtë praktika në marrëdhëniet afariste ndërkombëtare. Varësisht nga ajo kush e kodifikon dhe çfarë është ndikimi i tyre dallojmë tregtare të përgjithshme dhe të veçanta. Rregullat e përgjithshme tregtare i pranojnë dhe i shpallin asociacionet më të gjëra të subjekteve të zhvillimi ekonomik, tregtarë ose oda tjera. Rregullta e përgjithshme ndërkombëtare i miraton dhe i shpall oda tregtare ndërkombëtare në Paris. Si më të rëndësishme vlen t'i cekim këta përmbledhje të rregullave të përgjithshme ndërkombëtare:
Rregulla dhe zakone të njëllojta për punë me akreditiv dokumentues të miratuara në vitin 1933, kurse të rishqyrtuara në vitin 1963 dhe 1984. Me këta rregulla tërësisht rregullohet materia për pagesën me akreditim; llojet dhe notifikimet akreditiv, obligime dhe përgjegjësi të bankave dhe fletëdhënësve; dokumentet për prezentim (dokumente transportuese, dokumente sigurimi, faktura tregtare etj); afati deri kur vlen akreditimi, bartjen e akreditimeve dhe të ngjashme.
Rregulla të njëllojta për inkaso kanë hy në fuqi në vitin 1958. Te këta rregulla janë përpunuar gjitha momentet e rregullës për pagesë;
  • obligimet dhe përgjegjësit e bankave dhe fletëdhënësve;
  • prezantimi i dokumenteve;
  • pagesa dhe informimi ndërmjet bankave dhe fletëdhënësve si dhe çështja e kamatës, harxhimet dhe plotësimet të punëve inkaso.

Rregullat ndërkombëtare për komentimin e termeve tregtare INCOTERMS (për këta rregulla do të flasim më gjerësisht në tekstin e mëtutjeshëm).
Rregullore për pajtim dhe arbitrim. Në atë Rregullore tërësisht është përpunuar rregulla e pajtimit dhe arbitrimi ndërmjet subjekteve ku janë paraqitur probleme të caktuara gjatë këmbimit ndërkombëtar. Rregullën e pajtimit e udhëheqë komisioni administrativ për pajtim kurse rregullën e arbitrimit gjyqi arbitrues, të dy organet janë në odën tregtare ndërkombëtare në Pariz.
Përveç të përgjithshmeve, ekzistojnë edhe rregulla të veçanta tregtare. Ato janë shumica e rregullave të caktuara me shkresë subjekteve veçmas specifike tregtare (bursa, aukcine). Në ato janë caktuar rregulla të punës në tregje konkrete ndërkombëtare, sipas të cilave patjetër të sillen subjektet e interesuara ekonomike-zhvillimore pjesëmarrës në ato tregje.
Rregullat bursore i përshkruajnë llojet e ndryshme të bursave ndërkombëtare si tregu i jashtëm tregtar specifikë ku janë të përmbajtur kushtet themelore për përfshirjen e atyre tregjeve. Çdo subjekt që donë të bëj shitblerje në ndonjë bursë, duhet saktë dhe detalisht t'i njeh gjithë "rregullat e lojës" të atij tregu. Përveç rregullimit të veprimit në shitblerje; mënyra e lidhjes së punëve; normat dhe standardet në pikëpamje të cilësive kuantitative dhe kualitative të mallit, në rregullat bursore rregullohen edhe çështjet e mënyrës të zgjedhjes të kontesteve eventuale etj. Me disa rregulla është përshkruar edhe forma e kontratave shitblerëse (p.sh. shitblerja sipas "përfundimit standard"). Pranimi dhe respektimi striktik i dispozitave të rregullave të veçanta nga ana e pjesëmarrësve në ato tregje paraqet kusht për pjesëmarrje në transaksione shitblerëse. Mosrespektimi i rregullave tregtare do të thotë mos mundësi për tregti në treg të caktuar. Pasojat të mosrespektimit te rregullave janë të ngjashme me ato të zakoneve tregtare. Mirëpo, rëndësia e tyre si burim specifik i drejtësisë është më i madh, sepse me ato në mënyrë më konkrete rregullohen dhe realizohen marrëdhënie konkrete në punën e jashtme tregtare. Zakonet dhe rregullat tregtare ndërkombëtare, si dhe dispozitat e drejtësisë autonome dhe ndërkombëtare në sferën e tregtisë së jashtme, janë bazë për rregullimin e gjithë sjelljeve në forma të ndryshme në transaksionet ndërkombëtare, si dhe për degëzimet e ë drejtave dhe obligimeve të partnerëve afarist në këmbimin ndërkombëtarë.

RREGULLAT INCOTERMS

Janë klauzola transportuese të shprehura me shkurtesa (simbole) me fjali të caktuara (më shpesh anglisht) me të cilët në kontratën e shitblerjes rregullohen çështjet themelore të ndërlidhura me caktimin e çastit, vendi dhe mënyra e dorëzim-porositjes, si dhe çasti për kalim të rreziqeve dhe harxhimeve në lidhje me mallin prej shitësit deri te blerësi. Në ato janë të përshkruara të drejtat dhe obligimet minimale të shitësit dhe blerësit. Varësisht nga nevojat dhe dëshirat e tyre, palët e marruar vesh mundet të dakordohen edhe për obligime më të mëdha , në atë mënyrë që përveç të përcaktimit të klauzës sipas INCOTERMS si bazë e përgjithshme e kontratës, mund të merren vesh edhe për plotësime dhe ndryshime përkatëse. Klauzat transportuese INCOTERMS përbëhen prej dy pjesëve. Pjesa e parë është shkurtesë e përbërë nga tri shkronja, që kanë dalë nga shprehja atë dispozitave për klauzën transportuese përkatëse.  Për shembull shkurtesa DAF...vjen nga fjalët angleze DELIVERED AT FRONTIER që do të thotë " e porositur deri në kufi" ose "franko kufiri". Në pjesën e dytë nga klauza transportuese shënohet vendi, në realitet dispozita e pjesës së parë. Për shembull DAF kufiri Maqedonase-Grekë ose e porositur deri te kufiri Maqedonase-Grekë. Unifikimi ndërkombëtarë i dispozitave të klauzave transportuese mundëson mënyrë të kuptueshme, të lehtë dhe të veçantë që të rregullohen të drejtat dhe obligimet reciproke të subjekteve, pa rregullimin e përshkrimit të tyre në kontratën e shitblerjes. Para nënshkrimit të kontratës për shitblerje e mjaftueshme është që partnerët ta caktojnë klauzën transportuese që dëshirojnë të zbatohet, pa marrëveshje të veçantë për elementet e saj, sepse çdo pjesëmarrës në praktikën e  tregtisë së jashtme, përpara dhe saktë përpiktë i njeh të drejtat dhe obligimet e veta që rrjedhin nga klauza e caktuar transportuese. Në atë mënyrë, palët të marruar vesh, rëndësishëm e shkurtojnë kohën dhe formalitetet gjatë nënshkrimit të kontratës shitblerëse.
Në INCOTERMS nga viti 1936 kanë qenë të përpunuara 11 klauza, të cilat në praktikën e atëhershme kanë qenë shpesh në përdorim, kuptohet të rindërtuara me kuptimet e reja. Me zhvillimin ekonomik dhe përparimin e praktikës të tregtisë së jashtme është paraqitur nevoja për shpjegime të reja të klauzave transportuese. Në maj të vitit 1953, Oda tregtare ndërkombëtare, në kongresin e saj në Vienë, ka dhënë shpjegime të reja për 9 klauza transportuese. Por edhe këta shpjegime janë reviduar në INCOTERMS në vitin 1990dhe 2000, te të cilat, në mënyrë të veçantë janë përpunuar dispozitat e 13 klauzave, të grumbulluara në katër grupe. Dispozitat në INCOTERMS  janë përgjithësisht të pranuara në praktikën e tregtisë së jashtme evropianë. Njëkohësisht dispozitat e tyre aplikohen edhe në Republikën e Maqedonisë. Por, në tregtinë botërore ende nuk është arritur deri te unifikimi i përgjithshëm i termeve tregtare. Për shembull në SHBA aplikohen të ashtuquajturat "definicionet Amerikane për tregti të jashtme " (Revised American Foreign Trade Definitions - RAFTD), të miratuara në vitin 1941. Dispozitat e definicioneve Amerikane për tregti të jashtme, dallohen nga dispozitat e klauzave të INCOTERMS-it, edhe pse disa prej tyre mund të kenë të njëjtin emër. Për qëllim që të pengohen prezentivisht mos marrëveshjet dhe problemet eventuale para realizimit të kontratave për shitblerje në tregtinë e jashtme, patjetër duhet që ende gjatë nënshkrimit të tyre të kujdeset cilat klauza transportuese janë të pranuara dhe po aplikohen në vendin e partnerit. Sipas dispozitave të INCOTERMS, të gjitha trembëdhjetë klauza transportuese janë të grumbulluara në katër grupe, edhe atë në E, F, C dhe D.
            Klauzat E
            Në këtë grup marrin pjesë klauza të cilat sipas mallit i jepet në dispozicion blerësit në hapësirë të shitësit ( salla  fabrike, depo dhe hapësirave tjera).
EXW – EX Works ... ( Fabrika Franko...) (të gjitha llojet transportuese)
            Sipas klauzave Fabrika Franko ..., e vetmja përgjegjësi e shitësit është ta vendos mallin në dispozicion të blerësit në ndërmarrjen e vet dhe njëkohësisht ta informon blerësin. Shitësi nuk ka përgjegjësi për ngarkim të mallit në automjetin të dërguar nga blerësi, përveç nëse janë marr vesh ndryshe. Blerësi i bartë të gjitha shpenzimet dhe rreziqet në lidhje me transportimin e mallit prej fabrikës deri te destinacioni i duhur, si dhe shpenzimet për eksportimet doganore. Nëse blerësi, direkt apo indirekt, nuk mund t'i kryej formalitetet eksportuese, atëherë shërbehet dispozita FCA. Te kjo klauzë obligimet e shitësit janë minimale.
              Kjo klauzë mund ti ketë edhe mënyrat e veta:
EXW e ngarkuar me... Nëse blerësi mënyrën e formulon precizë, atëherë shpenzimet për ngarkim dhe renditje i bartë shitësi;
EXW e doganuar për eksport dhe e ngarkuar në... që do të thotë se shpenzimet doganore për eksport dhe shpenzimet edhe rreziqet për ngarkim i bartë shitësi;
EXW e doganuar për eksport... që do të thotë se shpenzimet për doganim eksporti i bartë shitësi; etj.
            Klauzat F
            Dispozita themelore, në realitet specifikimi i grupeve të klauzave F është se shitësi e ka për borxh mallin ta dorëzoj deri te mjeti transportues që e ka caktuar shitësi. Këta klauza për frankim bëjnë pjesë në rangun " kontrata për përcjellje". Shpenzimet për transport dhe sigurimet, si dhe të gjitha rreziqet, kalojnë prej shitësit te blerësi në çastin e dorëzimit të mallit transportuesit ose shpedituesi i autorizuar. Në rast të mbushjes të kamionit, vagonit apo kontejnerit, shitësi e ngarkon, kurse blerësi e shkarkon mallin, kurse secili i bartë shpenzimet dhe rreziqet e veta. Doganimi i eksportit e bartë shitësi. Blerësi i bartë shpenzimet e sigurimit të lejes për eksportim ose leje tjetër, bën të gjitha formalitetet e tjera doganore importuese dhe me nevojë, të gjitha formalitetet për tranzitim të mallit në vende tjera, në realitet i bartë të gjithë shpenzimet për atë esencë.
FAS - Free Alongside Ship... (Franko deri te skaji i anijes...) (transportet përtejdetase)
Obligimet e shitësit janë të kryera kur malli është vendosur afër anijes te limani ose pak më larg. Nga  ai çast të gjitha shpenzimet dhe rreziqet kalojnë mbi blerësin. Blerësi përveç doganës importuese, ka dallim nga FOB, bën edhe doganim importues. Blerësi siguron anijen si dhe i paguan shpenzimet të transportit dhe sigurimit.
FOB – Free On Board…(Franko anije…) (transport përtejdetarë)
         Shitësi e ngarkon mallin në anije e siguruar nga ana e blerësit. Shpenzimet e transportit përtejdetarë dhe sigurimet i bartë blerësi. Çasti kalimit të shpenzimeve dhe rreziqeve është moment i kalimit të mallit mbi gardhin e anijes. Shitësi e bën doganimin e eksportit, kurse blerësi atë të importit, do të thotë bëjnë pagesën e shpenzimeve përkatëse. Kjo klauzë ka mënyrat e veta. Më të shpeshta janë:
  FOB e ngarkuar (e ndërlikuar). Shitësi i bartë gjitha shpenzimet për ngarkim (dhe renditje) të mallit në anije te limani për ngarkim. Kjo klauzë më së tepërmi zbatohet në vendet lindore para blerjes. Kujdes të veçantë duhet të vihet re te ngarkesat që nuk mund të ndahen te të cilat mund të paraqitet problem në përfshirje të hapësirës më të madhe, do të thotë shpenzimet rëndësisht të rriten.
 FOB amerikane. Në SHBA ekzistojnë 6 interpretime të ndryshme të FOB sipas “klauzave Amerikane për tregti të jashtme “ nga viti 1941. Nga dallimet në lartësi të shpenzimeve për transport dhe sigurim varësisht mënyra e zgjedhur dhe qartë të ceket a bëhet fjalë për FOB amerikanë apo për FOB sipas INCOTERMS dhe për variante është fjala.
                           i.            ­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­Masat për mbrojtjen e konkurrencës jo lojale në plan ndërkombëtar prej konvencionit të Hagës në vitin 1911.
                         ii.            më hollësisht në www.icc.org
                        iii.            Shërbimi në fjalë angleze është përshkak se Anglia(Britania e Madhe), gjatë kohë ka qenë më e zhvilluar me industri, tregti dhe fuqi përtejdetare në botë, prandaj klauzat transportuese më së tepërmi janë formuluar në gjuhën angleze.
                       iv.            RAFTD janë miratuar nga ana e Komitetit koordinativ, ku kanë qenë anëtarë përfaqësuesit e Odës tregtare të SHBA-ve, Këshilli nacional të importuesve amerikan dhe Këshilli nacional për tregti të jashtme.
                         v.            Bëhet fjalë për limane të cekëta ose për rrethana të veçanta ku anija nuk mundet të vijë afër limanit. Në atë rast, blerësi merr qira objekte më të vogla lundruese, më së tepërmi të ashtuquajtur “maoni” që të mund ta bartë mallin deri te anija.
 
Klauzola C
Në këtë grup numërohen klauozola me rregulla sipas së cilave shitësi është i obliguar të bëjë marrëveshje për udhëtimin ose pronësi dhe sigurim për mallin, por pa marrjen e rrezikut nga harxhimet shtesë, që mund të paraqiten në raste të ndryshme, në momentin kur malli është i ngarkuar dhe i porositur. Klauzolat C në thelb janë të njëjta sikur klauzolat F, ndërsa edhe ato janë “ marrëveshje për dërgesa” të mallit, për shkak se shitësi i plotëson rregullat sipas marrëveshjes në vendin ku bëhet ngarkesa.
CFR = Cost and Freight (Çmimi dhe pagesa e transportit)
Shitësi është i obliguar të sigurojë anije dhe ti paguaj harxhimet e transportit deri në përfaqësinë e caktuar. Të gjitha harxhimet dhe rreziqet kalojnë nga shitëse tek blerësi, pasi që malli kalon rrethojën e anijes ( gjithashtu edhe tek FOB). Ndërsa, shitësi është i obliguar të paguajë transportin dhe harxhimet për ngarkim dhe shkarkim, që është i nevojshëm për përgatitjen e mallit deri tek përfaqësia e caktuar, por rreziqet nga humbja, gjegjësisht dëmtimi i mallit, dhe çdo rritje e harxhimeve nga rrethanat e ndryshme që mund të pësojnë pas momentit të dërgimit të mallimit, kalojnë nga përgjegjësia e shitësit tek blerësi, pasi që malli të kalojnë rrethojën e anijes në përfaqësinë e caktuar. Shitësi i mbulon harxhimet për doganimin e eksportit. 
CIF - Çmimi, Sigurimi, dhe transporti
(transporti detar)
Obligimet në të dyja anët janë të njëjta sikur tek CFR, për dallim se në këtë klauzolë shitësi i paguan edhe harxhimet për sigurim nga rreziqet e transportit. Përmbajtja me e vogël e sigurimit (vlera më e vogël e sigurimit nga havaria e veçantë është 10% vlerës së mallit). Por, kalimi i rreziqeve nga shitësi tek blerësi bëhen në momentin e kalimit të mallit nga rrethoja e anijes ( njësojë sikur tek FOB dhe CFR). Shitësi mbulon harxhimet për doganimin e eksportit. Kjo bëhet përshkak se shitësi e zgjedhë kompaninë e sigurimeve nëpërmjet të cilës bën sigurimin e mallit nga rreziqet e transportit, ndërsa të gjitha harxhimet e tjera dhe rreziqet shkojnë në llogari të blerësit, në praktikë mund të paraqiten mosmarrëveshje të caktuara rreth asaj se a është zgjedhur kompani e sigurimeve që është me renome dhe solide. (per ate arsyje eshte edhe qellimi i kësaj klauzule sipas se ciles sigurimi i posaqem i ndonje havarie te veqant duhet te jete 10% me i madh se vlera e mallit  ).
Edhe kjo klauzolë ka variantet e saja. Ato janë CIF e shkarkuar dhe CIF+ sigurimi, rreziqe ushtarake.
CIF e shkarktuar. Të gjitha harxhimet e shkarkimit në përfaqësinë e caktuar shkojnë në llogari të shitësit, përveç harxhimeve të sigurimit nga rreziqet gjatë shkarkimit të mallit. Kjo klauzolë është e rrezikshme për shitësin, për shkak se mund të dalin harxhime shtesë varësisht nga kapaciteti teknik i përfaqësisë.
CIF+ sigurimi, rreziqet ushtarake. Përveç sigurimit të zakonshëm ( nga havaria e veçantë 110 për qind nga vlera e mallit ), shitësi mban llogari edhe për harxhimet për sigurim nga lufta, grevat, trazirat, dhe paqëndrueshmërinë qytetare dhe ngjarje të tjera. Mirë është që shitësi ti përfshijë këto harxhime në çmimin e shitjes së mallit, në të gjitha raste kur nuk përjashtohet mundësia për zhvillimin e këtyre llojeve të rreziqeve, gjegjësisht në rastet kur bëhet fjalë për dërgimin e mallit në vendet apo rajonet e ashtuquajtura më rreziqe të larta. 
CPT - Carriage Paid To... (transporti i paguar gjer tek...) (te gjitha llojet e transportit)
Shitësi sigurinë transporti dhe i paguan harxhimet e transportit deri në destinacionin e caktuar. Harxhimet e sigurimit, gjithashtu edhe të gjitha mundësitë e tjera të rritjes eventuale të harxhimeve të transportit gjatë periudhës së transportit kalojnë nga shitësi tek blerësi në momentin e dorëzimit të mallit tek transportues  i parë, çka do të thotë se në këtë rast harxhimet nuk shkojnë në llogari të shitësit. Të gjitha obligimet e tjera për ngarkim, shkarkim dhe doganim të mallit janë të njëjta sikur në klauzolën FCA.
CIP - Carriage and Insurance Paid To... (transporti dhe sigurimi te paguar gjet tek...) (te gjitha llojet e transportit)
Gjithçka është njëjtë sikur tek CPT, përveç se shitësi ka obligime për të paguar sigurimin e rreziqeve të transportit, gjegjësisht shitësi bën marrëveshje dhe paguan premitë për sigurimin e ngarkesës nga rreziqet, ose në rastet kur mallim dëmtohet gjatë kohës së bartjes. Blerësi dhe shitësi merren vesh për nivelin e sigurimit. Shitësi siguron transport, i paguan harxhimet e transportit dhe sigurimit, dhe harxhimet e doganimit të eksportuar.
Klauzola D
Karakteristikë bazë e klauzolës së këtij grupi është rregulla që shitësi të mbaj llogari për të gjitha harxhimet dhe rreziqet që janë të lidhura me dërgesën e mallit në vendet e caktuara. Rregullat e klauzolës nga grupi D përcaktojnë “marrëveshje për dërgesat” e mallit. Klauzolat në këtë grup ndahet në dy kategori të veçanta varësisht nga ajo se në çilën llogari bën pjesë doganimi i eksportit. Në kategorinë e parë bëjnë pjesë klauzolat sipas së cilave shitësi është i obliguar të kërkojë mallë  të doganuar – të eksportuar. Këto janë klauzolat DEQ dhe DDP. Në kategorinë e dytë bëjnë pjesë klauzolat sipas së cilave shitësi nuk është i obliguar të bëj doganimin e mallit të eksportuar. Këto janë klauzolat DAF, DES dhe DDU.
DAF - Delivered At Frontier... (Dërgesa deri në kufi)  (transporti toksor)
Kalimi i harxhimeve dhe rreziqeve nga shitësi tek blerësi realizohet në momentin e arritjes së mallit në vendkalimin kufitar. Shitësi i paguan harxhimet e transportit dhe sigurimit deri në kufi ( pikën e caktuar të kufirit dhe të doganës ). Shprehja “kufi”, duhet në mënyrë precize të definohet, për shkak se mund të jetë çfarëdo vendkalimi kufitar, duke përfshirë edhe kufirin e vendin nga bëhet importi. Pjesëmarrësit në shitëblerje mund të merren vesh për harxhimet e sigurimit gjatë kohës së transportit ti paguajë vetëm njëra palë. Formalitetet e importit shkojnë në llogari të shitësit, ndërsa doganimi i eksportit dhe pagesave të tjera shkojnë në llogari të blerësit.
DES - Delivered Ex Ship... ( E porositur nga anija)
Shitësi siguron anije dhe i paguan harxhimet e transportit dhe sigurimit. Ai e ka plotësuar detyrimin e tij për dërgesën kur mallin e eksportuar dhe të pa doganuar e vë në dispozicion të blerësit, në anijen në përfaqësinë e caktua, në ditën e caktuar ose afatin e caktuar (në mënyr që mundëson zbarkimin e saj prej anijes me mjete te përshtatshme për llojin e mallit. Njëkohësisht, ai është momenti i kalimit te hargjimeve dhe rreziqeve prej shitesit tek blersi).
DEQ - Delivered Ex Quay (Duty Paid) ... (E porositur franko deri në breg – e doganuar) 
Sipas të vendimit bazë, shitësi është i obliguar të sigurojë anije ose hapësirë të anijes, të bëjë gati mallin deri tek përfaqësia e caktuar, të bëj shkarkimin në cepin e caktuar dhe të bëjë doganimin. Kjo do të thotë se formalitetet e doganimit, doganimin e eksportit dhe pagesat e tjera bien në llogari të shitësit. Kalimi i harxhimeve dhe rreziqeve bëhet në momentin e vendosjes së mallit në dispozicion të blerësit në cepin e përfaqësisë së caktuar. Kjo klauzolë ka variantet e saja, për të cilat palltë veç e veç mund të arrin marrëveshje:
DEQ pagesa eksporti në llogari të blerësit. Dogana dhe pagesat e tjera të eksportit janë në llogari në blerësit dhe jo të shitësit. Ky opsion është më i përshtatshëm për blerësin nga sektori publik, për shkak se nuk janë të obliguar të paguajnë doganë.
DEQ pa tatim të fitimit dhe pagesa të tjera të eksportit. Në këtë variant, shitësi paguan doganën e eksportit, por është i liruar nga obligimi për të paguar tatimin e fitimit dhe pagesat e tjera të eksportit. Ato janë në llogari të blerësit.
DDU - Delivered Duty Unpaid ... (E porositur, por e pa doganuar )
Të gjitha harxhimet dhe rreziqet janë në llogari të shitësit deri në vendin e caktuar të dërgimit të mallit tek blerësi, me Ç`rast doganimi dhe të gjitha harxhimet e tjera të eksportit janë në llogari në blerësit. Kjo klauzolë është më e preferueshme dhe më e përshtatshme çdoherë kur doganimi i eksportit nuk paraqet problem, si për shembull në kuadër të Bashkimit Evropian. Edhe kjo klauzolë ka variantet e saja.
DDU tatimi i paguar i fitimit. Edhe sipas kësaj variante shitësi nuk paguan doganën e eksportit, por vetëm e bën pagesën e tatimit të fitimit gjatë eksportit të mallit.
DDP Delivered Duty Paid ... ( E dërguar dhe e doganuar )
Shitësi mban llogari për të gjitha harxhimet dhe rreziqet, si dhe për harxhimet e doganimit të eksportit në vendin e blerësit, përveç kësaj edhe për doganimin dhe harxhimet e tjera.  Momenti i kalimit të harxhimeve dhe rreziqeve bëhet në momentin kur malli është i eksportua doganohet dhe vihet në dispozicion të blerësit. Kjo klauzolë paraqet obligim maksimal për shitësin.
Variante të kësaj klauzole mund të jenë:
DDP pa shkarkim. Sipas kësaj variante, harxhimet e shkarkimit nga kamioni, vagoni apo aeroplani shkojnë në llogari të blerësit. Shitësi duhet të jetë i kujdesshëm nëse e dinë se blerësi me harxhimet minimale mund të bëj shkarkimin.
DDP pa tatim të fitimit. Sipas kësaj variante, tatimi i fitimit është në llogari të blerësit, dhe jo në llogari të shitësit. Kuptohet se doganimi dhe pagesat e tjera të eksportit janë në llogari të shitësit.
Incoterms sipas grupeve



Grupet



Shenja



Emertimi



Lloji i transportit
Momenti I dergese
MN: me nisjen e mallit
MA: me arritjen e mallit


Е
Nisja

EXW...

Еxh Njorks
Fabrika Franko


Te gjitha llojet

MN






F
Transporti kryesor nuk eshte paguar

FCA...



FAS...




FOB...


Free-carrier
Transportues franko

Free Alongside Ship
Franko deri te porti i anijes

Free On Board
Anija Franko


Te gjitha llojet



Detar




Detar

MN



MN




MN







C
Transporti kryesor I paguar

CFR...



CIF...




CPT...



CIP...


Cost and Freight
Cmimi me bartje

Cost, Insurance, Freight
Cmimi, sigurimi, bartja

Carriage Paid To
Bartja e paguar deri

Carriage Insurance Paid
Вarja dhe sigurimi te paguara deri

Detar



Detar




Te gjitha llojet



Te gjitha llojet

MN



MN




MN



MN










D
Arritja

DAF...


DES...


DEQ...


DDU


DDP...

Delivered At Frontier
E derguar deri ne kufi

Delivered Ex Ship
E derguar anije Franko

Delivered ex Luax
E dërguar franko kej

Delivered Duts Unpaid
E dërguar e padogonuar

Delivered Duts Paid
E dërguar dhe e doganuar


Tokesor


Detare


Detare


Të gjitha llojet


Të gjitha llojet


-


MA


MA


MA


MN











Klauzola me variante


INCOTERMS


Variantet

Pasojat

Vlerësimi

FOB

FOB
e ngarkuar
(e renditur)
Shitësi I bart të gjitha shpenzimet e ngarkimit dhe renditjen e mallit në anije në portin e ngarkimit
Shum shfrytëzohet në vendet lindore gjat blerjes.

CIF ...

CIF
E shkarkuar
Të gjitha shpenzimet e shkarkimit në portin e caktuar në kurriz të shitësist, përveq shpenzimeve të sigurimit
E rrezikshme për shitësin. Shpenzime shtes të mundëshme varësisht nga përgaditja teknike e portit.

CIF ...
CIF + sigurimin,rreziqet e luftës
Përveq sigurimit, shitësi I bart edhe shpenzimet e sigurimit nga lufta,grevat etj.
Mirë është që shitësi ti përfshijë shpenzimet e tilla eventuale në çmim.


DEQ ...
DEQ + tatimet importuese në shpin të blersit
Dogana dhe tatimet tjera importuese në kurriz të blerësit, e jo në kurriz të shitësit.
Opciopn I dëshirueshëm për blerësit e sektorit publik (zakonisht nuk paguajnë dogana).

DEQ...
DEQ pa tatim në qarkullim dhe tatime importuese

Tatimi në qarkullim dhe të gjitha tatimet tjera në kurriz të blerësit.
Kujdes!shitësi I paguan tatimet importuese dhe shpenzimet e doganave importuese, në qoftëse më parë nuk është e definuar ndryshe.

EXW
EXW e ngarkuar në..
Shpenzimit e ngarkimit dhe renditjes janë në kurriz te shitësit.
Blerësi, këtë variantë duhet ta formulojë në mënyrë precize.


DDP
DDP pa shkarkim
Sipas kësaj variante shpenzimet e shkarkimit nga kamioni, vagoni apo airoplani, janë në kurriz të blerësit.
Shitësi duhet të ketë kujdes nëse e dinë që blerësi me shpenzime minimale mund ta kryejë shkarkimin.

FOB
FOB amerikane
Në SHBA, sipas “klauzualave të tregtisë së jashtme amerikane” të vitit 1941, ekzistojnë 6 interpretime të FOB.
Klauzulë e rrezikshme.duhet të përcaktohet saktësisht se a bëhet fjalë për FOB amerikan apo FOBsipas INCOTERMS.

















4. BURIMET E TË DREJTËS BIZNESORE NDËRKOMBËTARE
1 . Kuptimi
Burimet formale të së drejtës biznesore ndërkombëtare janë;
        I.            Kontratat ndërkombëtare (traktatet, konventat, protokollet, etj,) dhe doket (zakonet);
      II.            E drejta e brendshme private dhe publike e vendit të caktuar; dhe
    III.            Rregullat (parimet) e formuluara në bazë të dëshirës (vullnetit) autonom të cilat e përbëjnë të drejtën ndërkombëtare ekonomike autonome.
Gjithmonë është shtruar pyetja se a ekziston edhe e drejta transnacionale e pavarur e tregtarëve (lex mercatoria)  si burim formal i së drejtës ndërkombëtare biznesore. Çështja ka të bën me atë se a do ta pranoj gjykata e rregullt veprimin e vendimit të arbitrazhit të marr në bazë të lex mercatoria. Deri vonë në disa legjislacione gjykatat e rregullta e kanë pranuar veprimin e vendimit të tillë kështu që në ato sistemi lex mercatoria është burim formal i së drejtës ndërkombëtare ekonomike. Në shumicën e legjislacioneve kjo nuk ndodhë. Atje rregullat e lex mercatorit aplikohen si tradita biznsore ose si pjesë e së drejtës ndërkombëtare ekonomike e autonome. Burimet formale të konventave ndërkombëtare ekonomike duhet dalluar nga kuptimi i së drejtës së njëllojshme të unifikuar e cila shfaqet në secilën nga këto burime.

A.        Kontrata ndërkombëtare dhe doket (zakoni) ndërkombëtare.
1.  Kuptimi
Kontratat ndërkombëtare të lidhura në mes shteteve sipas rregullave të së drejtës ndërkombëtare publike janë burime të së drejtës biznesore ndërkombëtare. Kontratat ndërkombëtare ekskluzivisht janë ato kontrata të cilat janë lidhë në formë të shkruar në mes shtetesh dhe për të cilat është kompetente e drejta ndërkombëtare. Kontratat ndërkombëtare dy paleshe dhe shumë paleshe rregullojnë fusha të ndryshme të së drejtës biznesore ndërkombëtare, p.sh. liberalizimin e tregtisë në mes shteteve (marrëveshjet gjeneralë mbi doganat dhe tregtinë, kontratat e ndryshme dypalëshe mbi  tretmanin e investimeve të huaja, kontrata mbi fondin monetar ndërkombëtar), marrëdhëniet juridike -  materiale të shitjes ndërkombëtare të mallit (Konventa e KB mbi shitjen ndërkombëtare të mallit në literaturën juridike e njohur si kontrata e Vjenës); ose raporti në mes gjykatave të rregullta dhe kontratës së arbitrazhit (Konventa e Nju Jorkut  mbi njohjen dhe zbatimin e vendimeve të arbitrazhit të jashtëm nga  viti 1958).
            Pas lidhjes së kontratës ndërkombëtare shteti nuk mund të thirret (mbështetet) në sovranitetin e vet ose në rregullat e së drejtës së brendshme (interne) e me këtë ta revokojë (tërheqë) pëlqimin e vetë për kontratën e lidhur. Rregulla e më sipërme është parim i përgjithshëm juridik dhe konkretizim i parimit ,,pacta  sunt servanda”, sipas nenit 46 të Konventës së Vjenës mbi të drejtën kontraktuese pas lidhjes së kontratës ndërkombëtare, shteti nuk mund të thirret në ato se pëlqimi për lidhjen e kontratës ndërkombëtare është dhënë në kundërshtim me rregullat e së drejtës interne e cila i rregullon autorizimet për lidhjen e kontratave me përjashtim nëse është fjala për shkelje të qenësishme të rregullave të së drejtës interne. Shkelje konsiderohet evidente nëse objektivisht do të ishte e dukshme për cilin do shtet i cili do të vepronte konform me praktikën e rregullt për atë çështje.
Parimet themelore të konventave ndërkombëtare  publike i aplikojnë arbitrazhet tregtare ndërkombëtare të cilat i zgjedhin kontestet e së drejtës private.    
Përveç kontratave ndërkombëtare doket ndërkombëtare janë, po ashtu, burime të së drejtës ndërkombëtare ekonomike. Kështu, ,,e drejta e shtetit që ta bën eksproprimin, në të vërtet është doke ndërkombëtare. Po ashtu, Konventa e cituar e Vjenës mbi të drejtën kontraktuese e vitit 1969 paraqet kodifikim të së drejtës ndërkombëtare  dokeve publike dhe parimet e saj (pacta sunt servanada, ndërgjegje dhe ndershmëri, rendi ndërkombëtar publik etj.) aplikohen në kontrata ndërkombëtare tregtare në të cilat shteti është njëra ndër palët kontraktuese.

            2. STANDARDET NDËRKOMBËTRAE           
a) Kuptimi
Në tregtinë ndërkombëtare aplikohen standarde të sjelljes në mes shteteve, përveç standardit të trajtimit (tretmanit) minimal vetëm kur janë të parapara në kontrata ndërkombëtare që i kanë lidhë  shtetet. Me rastin e shqyrtimit se a është proceduar në harmoni me standardin duhet aplikuar parimi themelor i së drejtës ndërkombëtare kontraktuese pacta sant seranada (dispozitat e kontratës janë të obligueshme për palët dhe duhet të plotësohen me besim të mirë) dhe rregullat e interpretimit të kontratave ndërkombëtare. Përveç në rastet kur nuk është paraparë ndryshe me kontratë ndërkombëtare. Në standarde të sjelljes në mes shteteve kontraktuese do të aplikohen rregullat e interpretimit të kontratave. Ne atë rast duhet pasur kujdes për praktikën e më vonshme të plotësimit të kontratës ngase vetë praktika paraqet pëlqimin e palëve kontraktuese për implementimin e tyre. Ky rregull paraqet aplikimin e parimit të ndalimit të qëndrimit kundërthënës në aplikimin e dispozitave të kontratës. (venire contra factim proprium)
F Standardi minimal                  
Standardi minimal është norma minimale (më e vogël) sipas të cilës duhet të sillen të gjitha shtetet në mënyrë që të mund të marrin pjesë në marrëdhëniet ekonomike ndërkombëtare. Për dallim nga standardet tjerë të sjelljes i cili e obligon shtetin nuk është e paraparë në kontratë ndërkombëtare. Standardi minimal (tretmani) paraqet standardin ndërkombëtar civilizues që obligon çdo shtet si burim i së drejtës ndërkombëtare. Këto janë parime të përgjithshme të pranuara nga kombet e civilizuara me neni 38.1 c të Statusit të Gjykatës Ndërkombëtare të Drejtësisë. Të drejtat që rrjedhin nga ky standard janë të drejta të shprehura në Deklaratën Universale mbi të Drejtat e Njeriut e të cilat janë me ndikim në tregtinë ndërkombëtare. Praktika bashkëkohore kontraktuese gjithnjë e më shumë e thekson nevojën e harmonizimit të transmetimit të shteteve vetanake dhe te të huajve. Edhe pse në shtetin vetanak (të vendit) nuk aplikohet tretmani minimal, standardi minimal duhet të aplikohet në të gjitha rastet te të huajt.   
Standardi i trajtimit të drejtë është i lidhur me standardin minimal. Sipas tij shtetet i aplikojnë ligjet e veta ndaj të gjithë njerëzve në mënyrë të drejtë, të kuptueshme dhe të barabartë. Ka mendime që shteti duhet të aplikoj tretmanin e drejtë jo vetëm në individ por edhe në shtete tjera (vendet në zhvillim) të cilat kanë të drejtë të kërkojnë trajtim të drejtë nga shtetet e ndryshme. Pa principin e drejtësisë nuk ekziston barazia në mes shteteve, ngase bashkësinë hoteliere e përbëjnë vendet me nivele të ndryshme zhvillimi. Rendin e ri ekonomik ndërkombëtar do të duhej ta zhvillojnë KB dhe Organizatat Ndërkombëtare. Shtetet duhet të veprojnë në harmoni me parimin e drejtshmërisë. Që  do të thotë se zhvillimi duhet të shërben balancë e drejtë mes interesave kundërshtare, në veçanti të interesave të shteteve të zhvilluara dhe atyre në zhvillim. Parimi është element integral i rregullave plotësuese të interpretimit  të cilat i zbatojnë gjykatat ndërkombëtare dhe mund të aplikohet në mënyrë që të plotësohet e drejta.       
Kuptimi i transmetimit minimal në raportet në mes shteteve është verifikuar në praktikën e arbitrazhit ndërkombëtar. Në një rast tribunali i arbitrazhit ka vërtetuar se në mungesë të cilitdo qoftë standardë të sjelljes në mes shteteve të aplikohet standardi i sjelljes minimale si burim i së drejtës.

F Standardi i kombit më të favorizuar
Kuptimi
Standardi i favorit më të madhe është dispozitë në kontratën ndërkombëtare sipas së cilës një shtet obligohet ndaj shtetit tjetër që t’i jap tretmanin e kombit më të favorizuar në sferën e marrëdhënieve të ndërsjellat që janë paraparë me atë kontratë. Tretmani i kombit më të favorizuar ka të bën me prerogativa (konsecione) ose privilegje të cilat shteti i ka dhënë për njerëz, mall ose shërbime që kanë origjinë nga një vend i tretë. Kontraktimi i kombit më të priveligjuar, prerogativat  e njëjta dhe privilegjet që iu janë dhënë vendeve të treta do të vlejnë për palën tjetër kontraktuese. Sipas kësaj klauzole, shteti shfrytëzues merr të drejtën sipas tretmanit të kombit më të favorizuar vetëm nëse shteti dhënës u ofron shteteve të treta tretman i cili është në lëndën (sfera e marrëdhënieve). Dhe anasjelltas dhe përkundër asaj që ekziston klauzura e kombit më të favorizuar ajo nuk i jep asfare prerogativash dhe privilegjesh shtetit shfrytëzues nëse këto prerogativa dhe privilegje nuk i janë dhënë shtetit të tretë konkretisht.
Klauzola e kombit më të favorizuar mundëson që dispozitat ekzistuese të ndryshohen në mënyrë kontituele (përshtatja, fleksibiliteti). Çdo sjellje (prerogativë ose privilegj)  ndaj shtetit të tetë, e obligon shtetin kontraktues i cili ia ka dhënë statusin e të favorizuarit  më të madh vendit të caktuar. Kur është fjala për distancën (ose qarkun) e klauzolës së favorit më të madh në rend të parë mendohet në fushën e doganave. Klauzola e kombit më të favorizuar që nuk do të thotë se tretmani i shtetit tjetër kontraktues e favorit më të madh është më i miri gjegjësisht më favorizues se tretmani i vendit (shtetit) të tretë.

ü  Llojet
Në doktrinën juridike bëhet ndarja e klauzolave të kombit më të favorizuar; sipas asaj se a i japin shtetet njëra tjetrës statusin e kombit më të favorizuar në të një anshme dhe reciprokisht sipas asaj se a është lidhur klauzola e kombit më të favorizuar me kushte apo jo të kushtëzuara dhe pakushtëzuara andaj edhe a është me kohëzgjatje të kufizuar (e përkohshme) ose e përhershme në aspektin kohor
Klauzola reciproke e kombit më të favorizuar ka domethënie që shteti i jep shtetit tjetër statusin e kombit më të favorizuar pasi të ketë marrë nga shteti tjetër statusin e kombit më të favorizuar.
Efektet e klauzolës së kombit më të favorizuar mund të janë objekt kushtesh ose kompensimesh. Nëse nuk ka të tillë (kushte) atëherë shteti shfrytëzues merr të drejtën e tretmanit të kombit më të favorizuar pa obligim që të bën çfarëdo kompensimi shtetit dhënës.
Klauzola e kombit më të favorizuar sipas rregullit është e paraparë në kontratën e caktuar ndërkombëtare dhe sipas vetive të saj është reciproke (qe të dy palët kontraktuese i japin njëra tjetrës cilësinë e kombit më të favorizuar) dhe e parevokueshme (pala kontraktues e të cilës i është dhënë statusi i kombit më të favorizuar automatikisht është e autorizuar për të njëjtat preferenca të cilat i janë dhënë shtetit të tretë) klauzolat e kombit më të favorizuar janë të formuluara në kontratat dy paleshe të cilat i kanë lidhë shtetet. Kontrata shumë paleshe e cila paraqet klauzolën e kombit më të favorizuar është marrëveshje e përgjithshme mbi doganat dhe tregtinë (GATT 1947)
ü  Përjashtimet
Klauzola e kombit më të favorizuar nuk aplikohet në; unionet doganore, zonat e tregtisë së lirë dhe sipas dispozitave të marrëveshjes së përgjithshme mbi doganën dhe tregtinë (GATT) në vendet në zhvillim, kur ekziston mundësia që shtetet kontraktuese e përjashtojnë aplikimin e rregullave të GATT – i ( e në këtë edhe klauzola e favorizimit më të madh) në mënyrë që të mbrohen  interesa të caktuara të shtetit të cilin nuk e lidhin matej obligimet e dhënies së statusit të kombit më të favorizuar. Në këtë rast fjala është për rregullat e  GATT – it dhe dispozitën e kontratës ndërkombëtare kështu që me përjashtim nuk shkelet rregulli gjenial i kontratës ndërkombëtare e drejt kjo sipas së cilës shteti nuk mund të thirret në të drejtën e vet interne në mënyrë që ta arsyetojnë mos përmbushjen e kontratës ndërkombëtare.
F Tretmani i njëjtë (barabartë)
Rregulla e trajtimit të njëjtë (barabartë) në marrëdhëniet ekonomike ndërkombëtare kanë përmbajtje të dyfishtë. Në një anë, kanë të bëjnë me tretmanin e ndërsjellët të dy shteteve  palët kontraktuese duhet t’i sigurojnë njëra tjetrës tretman të njëjtë. Nga ana tjetër, ka të bën me tretmanin nacional të cilin në vendin nikoqir e gëzon i huaji i cili merret me veprimtari ekonomike. Standardi i tretmanit nacional kërkon që personi i cili e ka kombësinë e palës tjetër kontraktuese të trajtohet në mënyrë të njëjtë si edhe personi që është i nacionalitetit të vendit. Por tretmani nacional, sipas përmbajtësit së vetë nuk mund të lëshohet nën nivelin e tretmanit minimal sepse në atë rast të huajt do të gëzonin pozitë më të favorshme se subjektet vendase.

F Tretmani preferencial
Tretmani preferencial do të thotë që shteti tjetër kontraktues ( dhe subjekteve të tij) t’i japësh lehtësire më të mëdha se sa ato që iu janë dhënë shteteve të treta (dhe subjekteve të tyre). Standardi i tretmanit preferencial është e kundërta e tretmanit të kombit me të favorizuar. Tretmani preferencial në marrëdhëniet e ndërsjella ekonomike krijohet në mes shteteve të cilat janë të lidhura shumë fortë ekonomikisht ose politikisht. Marrëveshja formale (e përgjithshme) mbi doganat dhe tregtinë lejon mundësinë e dhënies së tretmanit  preferencial të kontratat tregtare me vendet në zhvillim brenda unioneve të doganave dhe brenda zonave të tregtisë së lirë. Nga sistemi preferencial të afarizmit i cili krijohet në kuadër të një shteti siç janë zonat e lira dhe zonat doganore të cilat ekzistojnë brenda një shteti.

















B. BURIMET E TË DREJTËS SË BRENDSHME

1.         Ligji.
Burimet e Konventave ndërkombëtare në ekonomi dhe turizëm janë norma të së drejtës biznesore, të së drejtës biznesore ndërkombëtare dhe të së drejtës publike që janë formuluar nga ana e ligjdhënësit, gjegjësisht janë ligje dhe akte të tjera nënligjore. Me norma të së drejtës private rregullohen veprimet juridike me të cilat behët qarkullimi i mallit dhe shërbimeve, ndërsa me norma të karakterit juridik – publik rregullohet regjimi i investimeve të huaja dhe rregullat me të cilat zhvillohet e tregtia.

2.         Doket biznesore
a. Kuptimi
Doket biznesore janë burimi i dytë plotësues i së drejtës menjëherë pas normave ligjore. Në pikëpamje të bazës juridike për pranimin e veprimeve të dokeve, ekzistojnë dy botëkuptime: subjektive dhe objektive.
Botëkuptimi subjektiv është i orientuar me qëllimin e palëve kontraktuese. Qëllimi i tyre është që ta inkorporojë doken e caktuar si rregull e sjelljes e cila i obligon. Pasoja e teorisë subjektive është që doket të aplikohen para normës dhe dispozitës së ligjit vetëm nëse këtë e parashohin palët. Sipas teorisë objektive mbi doket normative, norma i detyron palët kontraktuese  edhe po që se nuk janë të vetëdijshëm për ekzistencën e saj.
Për të dy teoritë (botëkuptimet) është e nevojshme që doket biznesore të jenë të shpërndara gjerësisht.
Nga sa u tha rrjedh se, për doket ndërkombëtare biznesore nuk është e thënë se duhet të ekzistojë vetëdija mbi detyrimin e rregullës mbi atë se gjykata do ta zbatojë, gje që është në kundërshtim me doket biznesore, sepse doket juridike janë rregulla të sjelljes që janë përgjithësisht të pranuara në veprimtari biznesore. Si të këtilla nuk janë të parapara me norma juridike, pavarësisht se a është formuluar kjo rregull ne dokumentin e caktuar apo jo. Me ligje uniforme të Hagës mbi Shitblerjen Ndërkombëtare, është dhënë definicioni i dokeve biznesore. Aty thuhet se doket biznesore janë cilado sjellje e subjekteve biznesore të cilat janë të përhapura gjerësisht në punët e llojit të njëjtë, si edhe puna për të cilën është fjala dhe sëkëndejmi është normale që pala tjetër duhet të konsiderojë se ka pasur kujdes mbi doket dhe interpretimin e tyre në kontratë ose konventa.




b. Llojet

Sjellja (veprimi) e caktuar ne rastin konkret mund të detyrojë palët kontraktuese dhe kështu behët burim i së drejtës edhe nëse aplikimi i saj nuk është kontraktuar në mes të palëve. Dallohet tri raste në të cilat veprimi i tillë detyron dhe ka prioritet (përparësi) në implementimin në raport me normat dispozitave të së drejtës kompetente.
o   Rasti i parë është rregulla e krijuar në marrëdhëniet e ndërsjella (reciproke) të palëve kontraktuese. Nëse ajo rregull e sjelljes, të cilën palët kontraktuese e kanë përcaktuar (doket në mes të dy palëve) atëherë  kjo rregull paraqet praktikë të krijuar (marrëdhënie të përkohshme biznesore) dhe si e tillë i detyron palët kontraktuese. Pasojë e kësaj është se do të aplikohet para normës dispozitave të ligjit përkatës. Doket në marrëdhënie reciproke të palëve kontraktuese kështu behën doke biznesore si burime formale të së drejtës.
o   Rasti i dytë është aplikimi i kontraktuar i dokeve biznesore që do të thotë se palët kontraktuese janë thirr në kontratë për aplikimin e dokeve të caktuara të cilat me këtë behën pjesë përbërëse e kontratës së tyre. Thirrja ne doke paraqet kontraktim të aplikimit të akteve të caktuara të shkruara në të cilat janë fokusuar rregullat e sjelljes. Për shembull, aplikimin e kontraktuar të dokeve biznesore e paraqet thirrja në kontratë në rregullat të cilat i ka formuluar Oda Ndërkombëtare Ekonomike me  seli në Paris (Incoterms rregullat mbi kalimin e rrezikut dhe shpenzimeve. Rregullat uniforme dhe doket për akreditivat dokumentare. Rregullat uniforme për garancinë të pavarura bankare).
o   Rasti i tretë është aplikimi plotësues i dokeve biznesore. Rregulla e caktuar paraqet doke biznesore e cila në përgjithësi është e njohur dhe e pranueshme  nga subjektet ekonomike në tregtinë ndërkombëtare (në këtë rast fjala është për doket normative). Doket e këtilla biznesore i detyrojnë palët në kontratë edhe që nuk e kanë paraparë aplikimin e saj. Baza juridike e aplikimit të saj qëndron në Konventën e Kombeve të Bashkuara mbi Kontratat në Shitjen e Ndërkombëtare të Mallit (neni 9). Ato rregulla aplikohen  në lidhjen e të gjitha kontratave në tregtinë ndërkombëtare për të cilën kompetente është vendi që e ka ratifikuar Konventën e përmendur.
Argumentimi i dokeve biznesore është çështjeje faktike. Ekzistenca e dokeve biznesore mund të vërtetohet në dy mënyra:
                                i.            Ekzistenca e praktikës së caktuar, dhe
                              ii.            Ekzistencës së përmbledhjes (bultenit),
 të shpallur të rregullave e të cilat i kanë hartuar organizatat për unifikimin e së drejtës ndërkombëtare ekonomike (që paraqesin publikime të Odës Ekonomike Ndërkombëtare me seli në Paris). Konflikt në mes të dokeve biznesore ndërkombëtare është i evituar sipas definicionit, sepse në të njëjtën kohë nuk mund të ekzistojnë dy rregulla kundërthënëse gjegjësisht të pranuara të cilat i plotësojnë kushtet që të konsiderohen doke ndërkombëtare biznesore.
           
c.         Konventat ndërkombëtare në ekonomi – autonomia
1. Kuptimi    
Praktika biznesore ndërkombëtare, societes mercatotum, i ka formuluar rregullat unike të cilat janë të aplikueshme në lëmin e konventave në ekonomi. Këto janë kushtet e përgjithshme të biznesit, format e standardizuara të kontratave dhe klauzolave tjera kontraktuese, praktika e arbitrazheve dhe rregullat e sjelljes. Emërtimi e drejta biznesore ndërkombëtare – autonomia, shfrytëzohet ngase ajo krijohet me aplikimin e parimeve të autonomisë së vullnetit të palëve në suazë të sistemeve të caktuara nacionale.
Fjala është për punët të cilat për nga natyra janë të llojllojshme. Se a do të vije deri të vetë rregullimi apo jo, kjo varet nga vlerësimi i subjekteve biznesore se a u është e nevojshme rregulla, andaj shfrytëzohet emërtimi konventat ndërkombëtare në ekonomi dhe turizëm – autonomia. Njëkohësisht kështu aplikohet e drejta. Në doktrinë (teori) tërhiqet vërejtja në atë se,  për dallim nga unifikimet zyrtare të cilat behën nga organe shtetërore, këtu interesat janë me homogjene dhe qëllimisht më konkrete. Sëkendejmi thuhet, një subjekt inicion, shkruan dhe shfrytëzon rregullat.
Mungesat e mundshme ne aplikimin Konventave ndërkombëtare në ekonomi janë:
1)       Rregullat nuk janë transparente (rregullat iu destinohen anëtarëve të bashkësisë, nuk njihen në mënyrë të mjaftueshme ne përmbajtje dhe rëndësia e rregullave);
2)       Nuk ka organe për unifikimin e uniformuar të rregullave (kjo mungesë plotësohet – zgjidhet me interpretimin unik të vet tekstit të rregullave).
Në burime të Konventave Ndërkombëtare në ekonomi  numërohen:
·         Kushte e përgjithshme të biznesit dhe terminet standarde,
·         praktika e arbitrazhit,
·         rregullat e sjelljes,
·         udhëzuesit e ndryshëm juridik.

2. Kushtet e përgjithshme të biznesit
Kuptimi
Kushtet e përgjithshme të biznesit (terminët standarde dhe dispozitat e kontratave) janë dispozita kontraktuese që janë formuluar në mënyrë që të shfrytëzohen në marrëdhënie të shumë numërtua kontraktuese të cilat do të lidhen me vonë. Tregtia ndërkombëtare që zhvillohet me lidhjen e shumë punëve, kërkon aplikimin e terminëve standarde kontraktore që janë bërë kushte të përgjithshme të biznesit. Këto kushte janë rezultat i revolucionit industrial të Shek. XIX dhe krijohen njëkohësisht me standardizimin në qarkullimin e mallit dhe të shërbimeve. Kontribuojnë në racionalizim dhe zhvillim të punëve masive në mënyrë që e lehtësojnë vlerësimin e shpenzimeve të biznesit dhe e thjeshtësojnë  procedurën e lidhjes së kontratave. Me rastin e formulimit të tyre, njëra nga palët kontraktuese ka insistuar që sa më shumë të rëndojë palën tjetër, sëkëndejmi vije deri të një – anshmëria e kushteve të përgjithshme dhe dominimi i tyre në anë e një pale kontraktuese. Përgjigja në një – anshmërinë e kushteve të përgjithshme është në rregullat e llojllojshme të së drejtës së detyrimeve në biznes të cilat i bëjnë shtetet në mënyrë që të kontrollohet përmbajtja e tyre.
Mënyra e aplikimit të kushteve të përgjithshme. – Në mënyrë që kushtet e përgjithshme të biznesit të aplikohen gjegjësisht të inkorporohen në kontratë, është e nevojshme  që pala kontraktuese të pranojë aplikimin e tyre. Për këtë është e mjaftueshme që kushtet standarde të jenë të shtypura (daktilografuara – ose që është shtypur thirrja në aplikimin e kushteve të përgjithshme të biznesit) në ofertë që i janë dërguar palës tjetër e të cilët nuk janë përcjellë me kundërshtim të palës të cilës i janë dërguar në kuptim të aplikimit të kushteve.
Interpretimi. – Përveç rregulloreve të përgjithshme të interpretimit, rregull e veçantë për interpretim të termineve standarde është që ato të interpretohen në harmoni me rregullin “in dublo contra stipulatorm” që do të thotë interpretimin në favor të palës e cila iu është qasur atyre.
Kontrolli i përmbajtjes.- Për të gjitha legjislacionet kontrollohet përmbajtja e kushteve të përgjithshme të cilat janë në kundërshtim me besimin e mirë. Në legjislacionet nacionale janë të përcaktuara standardet juridike të cilat i epin të drejtë gjyqtarit që të mos aplikojë kushtet e përgjithshme. Kontrolli i përmbajtjes është preventiv, administrativ e, më në fund, gjyqësor dhe është objektiv i studimit të konventave ndërkombëtare në ekonomi dhe turizëm.

3. Praktika e arbitrazheve tregtare ndërkombëtar
Arbitrazhet tregtare ndërkombëtare zgjedhin konteste nga marrëdhëniet biznesore ndërkombëtare. Është e përhapur praktika e shpalljes së vendimeve të arbitrazheve ndërkombëtare të cilat në procedurë të caktuar i nxjerrin arbitrazhet e njohura të përhershme. Shpallja e vendimeve të arbitrazhit për opinionin, përkundër parimit që procedura e arbitrazhit është sekrete, është në interes të arbitrazhit. Praktika garanton homogjenitetin dhe koherencën  e vendimeve të arbitrazhit të cilat i nxjerrin institucionet e ndryshme. Publikimi i vendimeve të arbitrazhit ndërkombëtar është një kontribut i rëndësishëm për stabilizimin dhe konsolidimin e së drejtës. Thirrja reciproke në vendime të tjera të arbitrazhit është gjithnjë më e shpeshtë. Në mënyrë kritike analizohen, pranohen dhe modifikohen ose i refuzojnë kategoritë juridike, institucionet ose botëkuptimet në kontekst të arbitrazheve ndërkombëtare tregtare.



4. Burimet tjera të së drejtës autonome
a)       Rregullat e sjelljes.- Rregullat e sjelljes të cilat i kanë formuluar organizatat ndërkombëtare paraqesin njërin nga burimet të Konventave ndërkombëtare në ekonomi dhe turizëm (p.sh. UNCTAD dhe OECD, rregullat mbi biznesin e ndërmarrjeve multinacionale). Rregullat u janë dedikuar rregullimit të sjelljes së kompanive të ndryshme ose grupeve të kompanive të ndryshme në fusha të caktuara te tregtisë ose janë formuluar në atë mënyrë që të jenë të natyrës së përgjithshme.

b)       Ciceronët juridikë.- Ciceronët (udhërrëfyesit) juridikë i kanë formuluar organizatat ndërkombëtare zyrtare si modele që i shfrytëzojnë subjektet biznesore me qëllim që t’u gjenden pran – ndihmë në sajimin e versioneve punuese të kontratave. Pjesëmarrësit në tregtinë ndërkombëtare i shfrytëzojnë rregullisht dhe ata në këtë mënyrë behën instrument me të cilët behët vet – rregullimi andaj i përvetësojnë (pranojnë) edhe organizatat oficiele (zyrtare) për unifikimin e rregullave . P.sh. të tilla janë ciceroni UNCITRAL për lidhjen e kontratave për mbikëqyrjen e punëve investuese, pastaj ciceroni UNCITRAL për lidhjen e punëve kompensuese, etj,.

c)       Modelet e kontratave .- Në kuadër të tregtisë ndërkombëtare modelet e kontratave të cilat j kanë formuluar asociacionet ekonomike paraqesin njërin nga burimet e Konventave ndërkombëtare në ekonomi dhe turizëm.. P.sh. modele të tilla janë ato që i ka përpiluar FIDK organizata e inxhinieringut konselting. Oda ekonomike ndërkombëtare me seli në Paris e cila e ka përpiluar modelin e kontratës mbi shitblerjen e mallit, Komisioni Ekonomik i Kombeve të Bashkuara – modelin e kontratës mbi “shitjen e lidhur”, ORGALIME asociacioni – modelin e kontratës mbi dorëzimin e pajisjeve, etj,. Modelet e kontratave i aplikojnë pjesëmarrësit në punë tregtare ndërkombëtare.

d)       Të kuptuarit e doktrinës juridike.- Doktrina juridike i ka formuluar gjykimet (kuptimet) e veta juridike në bazë të rregullave të praktikës, por edhe nga nevojat dhe interesat e tregtisë ndërkombëtare dhe pjesëmarrësve të saj. Gjykimet, botëkuptimet e doktrinës juridike mund të jenë të lidhura me sistem më të fortë rregullash. Shembull për këtë mund të jenë parimet e UNDROIT – it për kontrata ne tregtinë ndërkombëtare.






5. E drejta transnacionale e tregtarëve (lex mercatoria)
1. Kuptimi
Lex mercatoria është termin i cili shfrytëzohet në tri domethënie: si sistem juridik i pavarur – autonom i cili aplikohet ne veprimin e caktuar juridik në tregtinë ndërkombëtare, si doke biznesore në tregtinë ndërkombëtare dhe si e dejtë e përgjithshme autonome ndërkombëtare ekonomike.
Sipas të drejtës ndërkombëtare private, përzgjedhja e  palëve kontraktuese që të aplikohet lex mercatoria, e drejta transnacionale e tregtarëve mund të vështrohet si:
1)       Përzgjedhje e së drejtës e cila i zëvendëson normat imperative të së drejtës së rregullt të  brendshme. Në këtë rast rregullat e lex mercatoria aplikohen si sistem i pavarur juridik. (kjo është i ashtuquajturi veprim juridik koliziv).
2)       Kontraktimi i aplikimit të lex mercatoria në kontratë si grup e posaçme e së drejtës së caktuar nacionale e cila do të ishte kompetente sipas rregullave mbi konfliktin e ligjeve. Në këtë rast, kontraktimi lex mercatoria ka veprim identik me kontraktimin e aplikimit të kushteve të përgjithshme të biznesit (i ashtuquajturi veprim juridik – material). Rrjedhojë është se atëherë lex mercatoria nuk është sistem i rëndësishëm juridik.
Se a ekziston sistemi i pavarur juridik, varet nga ajo se gjykatat vendore dhe ligjdhënësi do të pranojë ose jo lex mercatoria – n si burim të veçantë të së drejtës. Ne disa legjislacione (franceze, holandeze, etj,) është pranuar se arbitrazhet ndërkombëtare mund të marrin vendime në bazë të rregullave juridike. Kjo do të thotë se palët, në harmoni me parimet e autonomisë së vullnetit, mund të zgjedhin rregullat juridike (lex mercatoria) si të plotfuqishme (por edhe kompetente) si dhe që tribunali i arbitrazhit mund të marr vendime në bazë të rregullave juridike. Vështirësitë rreth aplikimit të konceptit lex mercatoria krijohen në përcaktimin e përmbajtjes së këtyre rregullave juridike.
UNIDROIT (Instituti për unifikimin e së drejtës private) i ka formuluar Parimet (rregullat) për kontrata në tregtinë kombëtare si dhe tekstin i cili paraqet ofertë për palët kontraktuese, gjyqit dhe arbiterat si dhe ligjdhënësve të sistemit të formuluar të rregullave “lex mercatoria”. Bazë e aplikimit të tyre është të bindurit dhe fuqia e argumenteve. Parimet e UNIDROIT -  it, e plotësojnë kërkesën e praktikës biznesore ndërkombëtare që marrëdhëniet kontraktuese të izolohen nga legjislacionet e caktuara nacionale. Përveç kësaj, parimet janë zgjedhje nëse palët kontraktuese nuk mund të arrijnë marrëveshje se cilën të drejtë ta aplikojnë si kompetente, pasi që udhëzojnë (orientojnë) ne aplikimin e parimeve të përgjithshme juridike të së drejtës kontraktuese. Parimet aplikohen ne kontratën ndërkombëtare në tregti. Kjo është në përputhje  me botëkuptimin se parimet e përgjithshme të së drejtës kontraktuese përbëjnë një element të kodifikimit të së drejtës ndërkombëtare ekonomike.
Qëndrimi ndaj unifikimit.- E drejta e unifikuar ose e drejta uniforme ndërkombëtare e tregtisë ka vend të posaçëm në suaza të shqyrtimeve të së drejtës transnacionale. Ekzistojnë dy botëkuptime mbi kuptimin e së drejtës së unifikuar. Sipas njërit, e drejta e unifikuar është ajo që është rezultat i aktiviteteve të organit i cili është i autorizuar për unifikim (p.sh. aktiviteti i UNIDROIT – it),. Sipas botëkuptimit tjetër me të gjerë, të drejtën e uniformuar e përbëjnë rezultatet tjera spontane të unifikimit.
Unifikimi mund të jetë i kontrolluar dhe spontan. Shembuj të unifikimit të kontrolluar janë:
1)       Konventat ndërkombëtare të Kombeve të Bashkuara mbi shitblerjen ndërkombëtare të mallrave – Konventa e Vijenes, konventat ndërkombëtare me të cilat rregullohet transporti i mallit;
2)       Modelet e ligjeve që paraqesin ciceronë (udhëzues) për ligjdhënës nacionalë dhe mundësojnë barazimin e rregullave të së drejtës ekonomike ndërkombëtare (shembull UNCITRAL, UNIDROIT);
3)       Botëkuptimet juridike të formuluara nga ana e doktrinës (teorisë), praktikës biznesore dhe te arbitrazhit si dhe të organizatave ndërkombëtare (p.sh. OECD).
Shembuj të unifikimit spontan janë burimet e të drejtës ekonomike autonome (kushte e përgjithshme të bzinesit, terminet standarde kontraktuese, rregullat e prodhimit dhe standardet, parimet e përgjithshme dhe praktika e arbitrazhit.
Unifikimi i rregullave të së drejtës ndërkombëtare biznesore sipas modelit monist dhe modeli dualist;
Sipas modelit monist unifikimi ka të bëjë  me “situatën ndërkombëtare” – qëndrimi juridik – civil me element të jashtëm (p.sh. shitblerja ndërkombëtare), dhe kështu rregulli i formuluar si i unifikuar, nuk aplikohet në raport identik juridik – qytetar pa element të jashtëm (p.sh. shitblerja e brendshme).  Modeli dualistë më së shumti është shfrytëzuar për shkaqe juridike – politike: disa shtete i aprovojnë rregullat e unifikuara të tregtisë ndërkombëtare sepse me këtë nuk preket në të drejtën e tyre të brendshme, me ç’ gjë mundësojnë ekzistimin e dy modeleve të pavarura të cilat rregullojnë marrëdhëniet e caktuara juridike – civile.
Sipas modelit monist, unifikimi i rregullave behët në mënyrë të njësuar të “situatës ndërkombëtare” dhe “situatës së brendshme”. Modeli monist do të thotë se raporti i caktuar juridik – civil rregullohet në mënyrë të njëjtë si raport identik me element të jashtëm, kështu që çështja e ndarjes së kufijve të tyre as që diskutohet. Mangësia e modelit monist qëndron në atë se aplikimi i tij do të thotë se rregullat e të drejtës së brendshme duhet të zëvendësohen me rregulla uniforme ne të cilën gjë disa shtete, kuptohet, nuk mund të japin pëlqimin. Shembull të aplikimit të modelit monist paraqesin Konventat mbi Kambialin dhe Çekun me të cilat është themeluar sistemi i Gjenevës i të drejtës së Kambialit dhe Çekut të vendeve kontinentale.       
      






Kapitulli II
SUBJEKTET E TË DREJTËS NDËRKOMBËTARE BIZNESORE

I. SHTETI
a. Shteti si subjekt që e krijon të drejtën ndërkombëtare biznesore
Shteti është subjekt i cili krijon rregulla në sferën e të drejtës ndërkombëtare biznesore. Në këto raste shteti paraqitet si bartës i pushtetit publik dhe kryen aktivitete të cilat janë objekt i së drejtës ndërkombëtare biznesore.
Konfrom me parimin e ndarjes së pushtetit shteti, nëpërmjet organeve të veta ligjdhënëse, krijon të drejtën interne (të brendshme)e që është e plotfuqishme për punën e caktuar të së drejtës ndërkombëtare biznesore, ndërsa nëpërmes pushtetit gjyqësor në territorin e caktuar, i kryen kompetencat gjyqësore. Në të drejtën e brendshme nacionale, shteti i rregullon parimet që aplikohen në të drejtën ndërkombëtare ekonomike. Në harmoni me rregullat e së drejtës ndërkombëtare publike shteti lidh kontrata ndërkombëtare të cilat janë relevante për zhvillimin e tregtisë ndërkombëtare.
Përveç lidhjes së kontratave ndërkombëtare, shteti mund të sillet në mënyrë të caktuar në tregtinë ndërkombëtare në atë mënyrë që gjithmonë mund të jenë të plotësuara kushtet qe më atë sjellje formon doke ndërkombëtare. Doket ndërkombëtare të krijuara kështu janë p.sh. e drejta e shtetit që të bëjë eksproprimin.

b. Shteti si tregtarë
Shteti merr pjesë në tregtinë ndërkombëtare në atë mënyrë që lidh punë të caktuara juridike që për objekt kanë qarkullimin e mallit, kryerjen e shërbimeve e që për nga përmbajtja e vet janë objekt i së drejtës ndërkombëtare. Punët e këtilla janë mund të jenë të natyrave të ndryshme: cedimi i të drejtave për shfrytëzimin e pasurive natyrore (shitja koncesionit për eksploatimin e minierave), blerja e prodhimeve (produkteve) dhe shërbimeve të ndryshme që janë të nevojshme për shtetin për ushtrimin e pushtetit publik (lidhë kontrata për ndërtimin e zyrave për administratë ose shfrytëzuesit e të cilave janë nëpunësit e saj), ushtrimi i të drejtës të anëtarëve të shoqërisë të parapara me të drejtën e kompanive në ndërmarrje me pronë shtetërore.
Në të gjitha rastet e këtilla, shteti nuk paraqitet si bartës i të drejtës publike (ex iure amperi), por si bartës i autorizimeve juridike – private, ngase fjala është për punë të së drejtës private (ex iure gestionis). Për punë në të cilat paraqitet si bartëse e pushtetit publik, shteti gëzon imunitet. Çështja se a paraqitet shteti si pjesëmarrës në tregtinë ndërkombëtare reduktohet në përcaktimin e kushteve se a mund të jetë palë në procedurë gjyqësore civile e cila mund të ushtrohet me rastin e atij kontesti.

c. Imuniteti i shtetit
Imuniteti i shtetit nga ushtrimi i procedurës është çështje veçanërisht e rëndësishme për të drejtën ndërkombëtare biznesore po ashtu edhe për konventat ndërkombëtare të cilat e rregullojnë ekonominë dhe turizmin. Kjo paraqet një nga çështjet e cila mjaft shpesh shtrohet në konteste gjyqësore dhe të arbitrazhit për shkak të pjesëmarrjes së madhe dhe aktive të shtetit në tregtinë ndërkombëtare sepse shtetet mund të jenë drejtpërdrejtë ose tërthorazi pronarë të avio – kompanive, bankave, anijeve, etj,. Në fillim ka mbretëruar teoria e imunitetit absolut sipas të cilës shteti ka gëzuar imunitet nga ushtrimi i procedurës gjyqësore para gjykatës së shtetit tjetër. Kjo praktikë është tejkaluar në favor të imunitetit restriktiv. Sipas teorisë së imunitetit restriktiv, shteti gëzon imunitet nga ushtrimi i procedurës civile gjyqësore para gjykatës së shtetit tjetër vetëm për veprimet nëpërmjet të cilave shprehet sovraniteti i shtetit ose ushtrohet pushteti publik (iure amperi). Shteti nuk gëzon imunitet kundruall aktiviteteve që kanë karakter juridik – privat, gjegjësisht punëve të natyrës komerciale (iure gestionis). Është rregull që shteti të gëzojë imunitet në raport me kompetencën e gjyqit të shtetit tjetër. Imuniteti nga ushtrimi i procedurës gjyqësore ka të bëjë me shtetin  dhe në veçanti me pasurinë (pronën) e tij. Kur fillon procedura para gjyqit të shtetit tjetër, gjykata vendase do të shpallet jokompetente.
Procedura e filluar kundër shtetit tjetër konsiderohet procedura ne të cilën shteti tjetër është emëruar si i paditur – akuzuar ose kur procedura prodhon ndonjë veprim në pronë, të drejtë, interes ose veprimtari të shtetit tjetër. Shteti tjetër mund të heq dorë nga imuniteti në procedurën e filluar para gjyqit të rregullt të shtetit të huaj në mënyrë eksplicite (shprehimisht) ose heshtazi. Heqja dorë shprehimisht mund të ketë formën e:
F Kontratës ndërkombëtare;
F deklarimit para gjyqit; ose
F korrespondencës me shkrim në procedurë të posaçme.
Heqja dorë heshtazi konsiderohet të filluarit e procedurës nga ana e shtetit ose marrja pjesë në proces ose ndërmarrja e çfarëdo aktiviteti që kanë të bëjnë me “meritumin” e kontestit, përveç nëse shteti deklaron se pikërisht ndërmarrja e veprimeve të këtilla konsiderohet si bazë për vënie në dukje të imunitetit. Kështu p.sh. nuk konsiderohet heqje dorë nga imuniteti, nëse shteti kërkon nga gjyqi padinë në mënyrë që të njihet me përmbushjen e saj ngase kundër saj ka filluar procedura për të cilën gjë nuk iu është dërguar asgjë me shkrim sipas rregulloreve që e obligojnë.
Në të kaluarën koncepti i imunitetit gjyqësor është aplikuar pa përjashtim (imuniteti absolut). Tash është i pranuar rregulli nga të gjithë se në disa raste të caktuara duhet të ekzistojnë përjashtime nga rregullat e imunitetit absolut, (imuniteti restriktiv). Në të drejtën anglo – saksone dhe kontinentale, në mënyra të ndryshme janë caktuar përjashtimet nga imuniteti gjyqësor. Në të drejtën kontinentale është çështja e praktikës gjyqësore të vlerësojë në bazë të çështjes konkrete juridike që e ka lidhur shteti ose se a gëzon shteti imunitet apo jo. Kjo qasje mund të shkaktojë pasiguri për shkak të vlerësimeve të ndryshme nga gjyqet. Me qëllim të konkretizimit dhe parashikimit, disa shtete evropiane e kanë nxjerrë konventën e veçantë e cila përcakton se për cilat veprime (punë) shteti nuk gëzon imunitet. (Konventa evropiane mbi imunitetin e shtetit e vitit 1972). Disa shtet nuk janë palë të kësaj konvente ndërkombëtare, ngase konsiderojnë që nuk ekzistojnë burime të veçanta lidhur me imunitetin e shteteve të tjera  andaj mbështetja në të drejtën ndërkombëtare publike dhe në dispozita të Ligjit mbi procedurën kontestimore, mund të kërkohet vetëm në teori dhe në praktikën e varfër.
Në vendet anglo – saksone, në të cilat vendimet e gjyqeve më të larta kanë karakter detyrues, është formuluar ligji i veçantë i cili numëron përjashtimet nga rregullat e imunitetit gjyqësor të shtetit tjetër.
Që të dy sistemet juridike, kontinental dhe anglo – sakson, janë të një mendimi se shteti nuk gëzon imunitet nga ushtrimi i procedurës gjyqësore për këto lloje veprimesh (punësh);
        I.            E para, për punët e natyrës komerciale të cilat shteti i ka lidhur me personin e jashtëm juridik i ose fizik e për të cilat është kompetent gjykata e rregullt e shtetit tjetër sipas rregullave të së drejtës ndërkombëtare private mbi kompetencat e gjykatës për konteste me elementë të jashtëm.

Janë evidente qëndrimet  ndryshme mbi kriteret për përcaktimin e se a është një punë konkrete e natyrës komerciale apo jo. Sipas një botëkuptimi, kjo është natyra e kontestit ose e veprimit juridik të lidhur. Veprimi juridik është komercial nëse, përveç shtetit, mund të lidhin edhe subjektet e të drejtës private. Nëse punën mund të lidhë vetëm shteti, atëherë kjo nuk është punë komerciale. Kriter i dytë është qëllimi i punës juridike. Nëse qëllimi i punës është plotësimi i interesit publik, atëherë shteti gëzon imunitet dhe anasjelltas, nëse kjo nuk qëndron, shteti nuk gëzon imunitet. Me shfrytëzimin e natyrës së punës si kriter, zgjerohet qarku i punëve me të cilat gëzohet imuniteti e më kriterin e qëllimit të punës ngushtohet qarku i punëve për të cilat shteti nuk gëzon imunitet. Sipas qasjes së tretë, e cila përpiqet t’i merr parasysh që të dy pikëpamjet e mësipërme,  niset nga natyra e punës, por që në raste të caktuara duhet marrë në konsideratë edhe qëllimin e punës. Sipas kësaj, prioritet duhet të ketë natyra e kontratës ose e punës, por, nëse sipas praktikës së krijuar e cila vazhdon në shtetin i cili e ka lidhur punën, kriteri relativ për vlerësimin e karakterit tregtar është qëllimi i tij, atëherë ai kriter do të aplikohet. Andaj, sipas kësaj qasjeje, vlerësimi se a ka puna karakter komercial, përcaktohet sipas praktikës së krijuar e cila vazhdon në shtet i cili e ka lidhur punën juridike konkrete e jo sipas praktikës së gjyqit të shtetit i cili e ka iniciuar procedurën.

      II.            E dyta, nëse është palë ndërmarrja në pronësi të shtetit ose subjektit juridik (agjencion ose instrumentalitet i shtetit, siç thotë e drejta anglosaksone) që ka aftësinë e vet palës (që të padisë ose të jetë e paditur) e të cilën e ka themeluar shteti. Në atë rast shteti nuk gëzon imunitet.

    III.            E treta, për konteste mbi pronësinë mbi pjesën në ndërmarrje ose subjekt tjetër juridik, në të cilët shteti është pronar i pjesës. Nga ky përjashtim është e mundur marrëveshja e kundërt e palëve.

    IV.            E katërta, për konteste komerciale të krijuara me shfrytëzimin e anijeve të cilat janë pronë e shtetit.

      V.            E pesta, nëse shteti ka lidhur kontratë arbitrazhi, shteti nuk gëzon imunitet në konteste mbi vlefshmërinë dhe interpretimin e kontratës mbi arbitrazhin, procedurën e arbitrazhit, anulimin e vendimit, përveç nëse është paraparë diçka tjetër me kontratë të arbitrazhit.

1.  Aplikimi i teorisë mbi imunitetin restriktiv në praktikë
Është e natyrshme që shtetet nuk dëshirojnë të paditën. Në jetën praktike ndodhin konflikte rreth asaj se si të dallohet komercial nga ai jo komercial. Gjyqi mund të vërejë se në raste të caktuara është e vështirë të diferencohet qëllimi i punës (shkaku për të cilin shteti tjetër lidh një punë komerciale) nga natyra e punës (forma e jashtme e punës që e lidhë shteti).
Në doktrinë (teori) theksohet se koncepti i imunitetit restriktiv (vlerësimi i aktit ex iure gestionis) kërkon shqyrtim që është i bazuar në supozimin politik në sferën e aktiviteteve të shtetit.
Në vetë praktikën gjyqësore, të shqyrtimi i akteve të shtetit të cilat, sipas natyrës së vet, paraqesin punë komerciale, mund të jenë të ndryshme.

2. Heqja dorë nga imuniteti në procedurën e arbitrazhit
Nëse  është shteti palë e kontratës mbi arbitrazhin, nuk mund të thirret në të drejtën e vetë të brendshme në mënyrë që ta konteston aftësinë që të jetë palë në procedurën e arbitrazhit ose kontestit të arbitrazhit.
Rregulla është vërtetuar në praktikën e arbitrazheve ndërkombëtare tregtare. Në të vërtetë, nëse merret se ekziston përgjegjësia e shtetit për dëmin e shkaktuar (përgjegjësia kontraktuese ose jashtë kontraktuese) ekzistenca e përgjegjësisë mund të konsiderohet si zëvendësim për pëlqimin eksplicit të shtetit që kontestin e caktuar ta zgjedh nëpërmjet arbitrazhit tregtar. Nuk mund të konsiderohet  se shteti sovran ka hequr dorë nga imuniteti në rastin kur nuk e ka shprehur pëlqimin në mënyrë të padyshimtë që të arbitron. Nuk ekziston heqje dorë nga imuniteti për kontratën e arbitrazhit.

3. Imuniteti nga ekzekutimi i vendimit të gjyqit
Nëse nuk ekziston  imuniteti i shtetit nga ushtrimi i procedurës gjyqësore civile, kjo nuk do ë thotë që vendimi i gjyqësor i kontestit nuk mund ekzekutohet kundër shtetit në pronën e tij. Është e mundur që imuniteti gjyqësor të mos ekzistojë dhe që vendimi gjyqësor i marrur në procedurë të mos mund të ekzekutohet.
Sipas të drejtës ndërkombëtare, gjyqi nuk është i autorizuar të zaptojë (konfiskojë) pronën e huaj ose ta ekzekutojë vendimin  e gjyqit në pronën e shtetit tjetër e cila shfrytëzohet për shërbime publike (p.sh. zaptimin (konfiskimin) e ambasadës së shtetit tjetër). Prona që shërben për qëllime publike ka imunitet nga ekzekutimi. Ekzekutimi në pronën e shtetit tjetër është i mundur nëse ajo nuk kryen funksione të shërbimeve publike, gjegjësisht, pronën e cila mund të shfrytëzohet për qëllime komerciale. Konventa Evropiane mbi arbitrazhet ndërkombëtare e vitit 1961 nuk parasheh imunitetet nga ekzekutimi i vendimit gjyqësor.
Disa shtete respektojnë parimin sipas të cilit në pronën e shtetit tjetër nuk mund të caktohet ekzekutimi me përjashtim kur vet shteti tjetër jep pëlqimin që të caktohet ekzekutimi me kusht që ky pëlqim të jetë eksplicit (shprehimisht i dhënë).


















KUPTIMI I MARRËDHËNIEVE KONTRAKTORE NDËRKOMBËTRE DHE DISA PARIME PËR ZGJEDHJEN E KONTESTEVE ME ELEMEMT NDËRKOMBËTAR

1.  MARRËDHËNIET KONTRAKTORE NDËRKOMBËTARE

 Zhvillimi i tregut ndërkombëtar në përmasa botërore ka ndikuar që qarkullimi i njerëzve, mallrave dhe kapitalit të jetë shumë dinamik dhe dominant në marrëdhëniet  shoqërore. Format themelore në bazë te të cilave krijohen marrëdhëniet ekonomike ndërkombëtare janë bazuar në tregti por në dekadat e fundit është vërejtur edhe dominimi dhe masivizimi i turizmit ndërkombëtar. Këto marrëdhënie në lëmin e turizmit ndërkombëtar kanë pasur ndikim edhe në të drejtën e vendit e cila ka detyrimin e rregullimit të marrëdhënieve kontraktore dhe pozitën e palëve kontraktore të cilat me veprimtarinë e vet ose në marrëdhëniet e caktuara i krijojnë jashtë shtetit, e të cilat krijojnë dhe prodhojë efekte juridike për vendin. Prezenca e çfarëdo elementi të jashtëm – ndërkombëtar në përmbajtjen e kontratës krijojnë efekte të rëndësishme juridike në marrëdhëniet e caktuara kontraktore. Që nga themelimi i shtetit është e njohur se sistemi juridik nacional në një vend, bazuar në sovranitetin e shtetit, rregullon tërësisht të gjitha marrëdhëniet brenda territorit të shtetit. Kontrata e lidhur me elemente ndërkombëtare ka ndikuar në paraqitjen e tendencave të shteteve që secila pavarësisht nga tjetra, në bazë të ligjit nacional, të zgjedhë kontestin eventual kontraktor. Duke e pasur parasysh se marrëdhënia e caktuar kontraktore është marrëdhënie e cila në përmbajtje është unike, për hir të sigurisë më të madhe juridike, automatikisht ka imponuar nevojën e rregullimit të saj në bazë të një ligji. Në praktik, parashtrohen pyetjet se në bazë të cilit ligj, ose në bazë të cilave elemente, është e mundur që të lejohet zbatimi i ligjit tjetër pasi për zgjedhjen e konfliktit  konkret ligji i vendit e rregullon me dispozita me të cilat efektivisht e zgjidh çështjen. Zhvillimi i tregut dhe qarkullimi i madh i njerëzve, mallrave, kapitalit dhe shërbimeve, edhe në lëmin e turizmit, kanë imponuar nevojën që sistemi i të drejtës nacionale respektivisht dispozitat e caktuara ligjore të krijojnë favore dhe të orientojnë që në raste të zgjedhjes së kontratës më elemente ndërkombëtare, të aplikohen parime e të drejtës ndërkombëtare private të cilat përmbajnë kritere për zgjedhjen e konflikteve në mes të drejtave nacionale. Pikërisht për këtë arsye,  parimet e kësaj dege të shkencës juridike këto konteste dhe interesin e shtetit për zgjedhjen e tyre i quan  kolizion ose konflikt i normave. Normat e këtilla e kanë karakterin ndërmjetësues sepse ato nuk i rregullojnë në mënyrë të drejtpërdrejtë marrëdhëniet e caktuara juridike por ato paraqesin kritere për zbatimin e të drejtës kompetente të vendit të caktuar e cila drejtpërdrejtë është e autorizuar në pikëpamje legale të rregullojë ose të zgjidh marrëdhënien juridike me element ndërkombëtar.
Marrëdhëniet kontraktore ndërkombëtare ose marrëdhëniet kontraktore me element të huaj sipas një pjese të teoricienëve definohen si “ marrëdhëniet kontraktore të cilat i përmbajnë disa elemente në bazë të te cilave konsiderohet se për këto marrëdhënie janë të interesuara së paku dy shtete në bazë të sovranitetit të vet, elemente në bazë të te cilave ka ardhur deri të lindja e konfliktit në mes të drejtave nacionale”. 
Për rregullimin e marrëdhënieve kontraktore ndërkombëtare mund të aplikohen tri lloje të parimeve juridike:
         i.            Parimet e të drejtës ndërkombëtare private;
       ii.            Parimet e të drejtës civile ose të drejtës tregtare dhe detyrimore;
      iii.            Parimet uniforme të te drejtës publike.

2.  SISTEMI NACIONAL JURIDIK DHE MARRËDHËNIET KONTRAKTORE NDËRKOMBËTRE
Sistemet juridike të kodifikuara nacionale lajmërohen kryesisht në fillim të shekullit XIX, pothuajse njëkohësisht me lindjen e shteteve nacionale. Këtij procesi i ka parapri partikularizmi  i praktikës juridike në mesjetë, sidomos në fushën e të drejtës tregtare.  Po ashtu, edhe më lartë kemi e cekur se gjatë kësaj periudhe është krijuar dhe afirmuar e drejta tregtare (LEX MERCATORIA, JUS MERCANTORUM), e cila në mënyrë unike i ka rregulluar marrëdhëniet ndërkombëtare tregtare të asaj kohe.
Krijimi i sistemeve juridike unike, të kodifikuara në aspektin nacional, ka reflektuar efekte pozitive për shkak të tejkalimit të përçarjeve dhe unifikimit dhe zgjerimit të hapësirave të rregulluara juridikisht brenda një shteti. Njëkohësish, efektet negative automatikisht janë reflektuar në  drejtim të anulimit te të  drejtës tregtare e cila në aspektin uniform i ka rregulluar marrëdhëniet ekonomike ndërkombëtare duke e shtuar pasigurinë për shkak të ndryshimeve të cilat ekzistonin në mes të sistemeve juridike nacionale.
Sot në botë ekzistojnë përafërsish mbi dyqind shtete të pavarura dhe po aq sisteme juridike nacionale. Ndryshime në mes të tyre janë të mëdha të krijuara nga ndikimi i shkaqeve dhe faktorëve të ndryshëm. Mirëpo, ajo se çka sot ne na intereson, është fakti se mënyra e rregullimit të marrëdhënieve kontraktore në shumicën e këtyre sistemeve juridike nuk iu përshtatet nevojave bashkëkohore që kanë të bëjnë me qarkullimin e mallrave, njerëzve dhe kapitalit. Pasi që nuk është e mundur, dhe ndoshta edhe e nevojshme, të jepen zgjedhje konkrete për secilin sistem juridik , që kanë të bëjnë më marrëdhënie kontraktore, e konsiderojmë më vlerë grupimin e sistemeve juridike sipas rëndësisë dhe funksionit që kanë në rregullimin e këtyre raporteve. Këtë ndarje do të bëjmë sipas juristit të njohur gjerman Ernest Pable i cili konsideron sistemet më me ndikim në rregullimin e marrëdhënieve kontarktore janë:
a)       Sistemi juridik i Evropës qendrore në të cilin bënë pjesë edhe Gjermania, Zvicra dhe Austria.
b)       Sistemi juridik Roman të cilin ë përbëjnë Franca, Italia dhe Spanja.
c)       Sistemi juridik Anglo-Amerikan i cili i përfshinë vendet e Komonveltit.
d)       Sistemi juridik Skandinav i cili i përfshinë vendet sikurse Norvegjia, Suedia dhe Danimarka.



2.1. METODAT E TEJKALIMIT TË VËSHTËRSIVE NË MES TË SISTEMEVE JURIDIKE NACIONALE
Metoda e parë që mundëson tejkalimin e vështirësive të krijuara nga sistemet juridike nacionale është e drejta ndërkombëtare private me parimet e  veta për zgjedhjen e konfliktit të ligjeve. Edhe pse emërtimi “E drejta ndërkombëtare private” krijon përshtypjen se fjala është për internacionalizimin e përgjithshme të këtyre parimeve, konsiderohet e saktë se burimet e këtyre parimeve juridike të kësaj dege shkencore më shumë janë  karakterin nacional.  Kjo e drejtë është “ndërkombëtare” në atë masë sa ajo zbatohet në kuadër të marrëdhënieve  me element të huaj. Rregullat universale për zgjedhjen e konflikteve të sistemeve juridike nacionale nuk ekzistojnë, por secili sistem ka parimet e veta të cilat ndryshojnë nga njëri tjetri. Nga ajo që potencuam më lartë, palët kontraktuese të kontrata me elemente të jashtme nuk janë të sigurta në raste eventuale të kontesteve, cila e drejtë do të aplikohet për kontratën konktere dhe çfarë të drejtash dhe detyrimesh nga ajo mund të efektojnë.
Praktika juridike bashkëkohore ka treguar tendencën gjithnjë në rritje në drejtim të aplikimit të metodave më efikase dhe të përgjithshme të cilat janë: krijimi i rregullave juridike uniforme në rrugë të ndërkombatërizimit dhe unifikimit.

3.  FUNKSIONIMI I TË DREJTËS KONTRAKTORE
Rruga deri në krijimin e marrëdhënieve shoqërore të cilat kanë ndikuar në kodifikimin e së drejtë  e deri në krijimin e saj kanë kaluar nëpër një rrugë mjaft e gjatë. Ky proces, lidhur më marrëdhëniet me element të huaj, ka qenë dhe ende është edhe më i vështirë dhe i ndërlikuar. Procedurat për zyrtarizmin e kodifikimit dhe unifikimit janë mjaft të koklavitura dhe të ngadalshme sa që proceset ekonomike nuk kanë mundur të presin. Për këtë arsye, pothuajse spontanisht, nëpërmjet të praktikës në sferën e tregtisë ndërkombëtare, nëpërmjet dokeve, rregullave të përgjithshme të afarizmit, kontratave tipe dhe formulare, gradualisht është krijuar një e drejtë profesionale të cilën nuk e ka krijuar shteti por organizatat e ndryshme tregtare. Nisur nga praktikat tregtare ndërkombëtare në teorinë e të drejtës është emërtuar si e drejtë tregtare autonome ndërkombëtare. Unifikimi përmes kontratave ndërkombëtare, kronologjikisht ka ndikuar në procesin e unifikimit spontan. Mund të konstatohet se kodifikimi i të drejtës dhe rregullave materiale në lëmin e të drejtës kontraktore ndërkombëtare ka pasur dy pikëpamje kryesore të zhvillimit:
F spontan, përmes praktikës tregtare ndërkombëtare  dhe
F zyrtar, përmes aksioneve të organizuara të forumeve ndërkombëtare.




3.1. FUNKSIONIMI NË BAZË TË PRAKTIKËS TREGTARE NDËRKOMBËTARE
Parimi i autonomisë së shprehjes së vullnetit të palëve është afirmuar gjerësisht në të gjitha sistemet juridike në lëmin e marrëdhënieve deterymore. Pra, të gjithë ligjdhënësit nisen nga supozimi se vet palët në mënyrën më të mirë dhe të përshtatshme do të i rregullojnë marrëdhëniet e tyre pasurore, të bazuar në interesin e përbashkët dhe rrethanat konkrete për secilën punë juridike. Parimi i vullnetit të palëve ka luajtur rolin kryesor në formimin e rregullave uniforme juridike të tregtisë ndërkombëtare.  Duke i shfrytëzuar mundësitë të cilat i ka reflektuar parimi i autonomisë së vullnetit, tregtarët ndërkombëtar kanë thelluar pozitivisht marrëdhëniet e tyre pothuajse deri në fund dhe plotësisht duke i rregulluar ato me kontratë. Këto marrëdhënie janë sforcuar më tutje duke i paraparë dhe inkuadruar të gjitha elementet, në mënyrë detale, në kontratë me të cilën i rregullojnë çështjet e ndryshme që kanë të bëjnë edhe më kontestet eventuale, ligjin e aplikueshme  nacional etj. Përsëritja e vazhdueshme e klauzolave më përmbajtje të njëjtë në këto kontrata arrin që të shndërrohen në rregulla dokesore të tregtisë ndërkombëtare, të cilat në praktikë e derogojnë sistemin e vjetruar juridik nacional.
Në procesin e unifikimit të të drejtës ndërkombëtare tregtare përmes praktikës rol të rëndësishëm kanë luajtur organizatat e mëdha dhe të fuqishme profesionale dhe shoqata të cilat kanë qenë në pozitë të influencojnë tipizimin e rregullave në një lëmi të caktuar të te drejtës ndërkombëtare tregtare. Me kontratat e tyre tipe dhe formulare paraprakisht kanë qenë të rregulluara edhe elementet më të imta, konform klauzolës për “kryerjen e veprimtarive më lehtësi dhe më siguri”. Palët të cilat dëshirojnë që të lidhin kontratë me anëtarët e këtyre organizatave nuk kanë mundësi të tjera vetëm që t’i pranojnë në tërësi ose të refuzojnë në tërësi kushtet e kontratës, dhe se pikërisht nga kjo emërtohen kontrata sipas aderimit (pranimit) apo kontratë athezione.
Si formë e unifikuar e tipizimit të kontratave janë edhe kushtet e përgjithshme ose kushtet e afarizmit të cilat i sjellin organizatat profesionale të sipërpërmendura në lidhje me rregullimin e marrëdhënieve kontraktore në një lëmi shkencore të caktuar.
Me kushtet e përgjithshme dhe kontratat formulare janë krijuar parimet ndërkombëtare tregtare të cilat përjashtojnë zbatimin e të drejtave nacionale dhe sjellin në praktikë teknika të reja për lidhjen e kontratave. Ato themelohen në atë që palët pa shumë mund  dhe me pak kohë të shpenzuar të lidhin kontrata me të cilat i rregullojnë në detale marrëdhëniet e tyre. E drejta e  cila është krijuar si produkt i këtyre marrëdhënieve, në teorinë juridike, quhet e drejta formulare.   Duke ju falënderuar këtyre, në lëmi të ndryshme shkencore të tregtisë ndërkombëtare është krijuar një rregullim i ri juridik i cili përjashton përdorimin e sistemit juridik nacional. Në mënyrë që plotësisht të përjashtohet mundësia e intervenimit të gjykatave në raste të caktuara kontestuese, tregtarët ndërkombëtar kanë paraparë kompetencën e mekanizmave të veçantë respektivisht arbitrazheve ose gjykatave të zgjedhura. Shikuar në aspektin e përgjithshëm,  tregtarët ndërkombëtar në kontratat e tyre ju mënjanohen aplikueshmerisë të të drejtave nacionale, gjykatave duke arritur kështu që të krijojnë një sistem të veçantë të sanksioneve që do të shqiptoheshin kundër atyre palëve të cilat refuzojnë që të zbatojnë vendimet e arbitrazhit për të cilin janë përcaktuar në kontratë paraprakisht.

Vërejtjet themelore të cilat në mënyrë të arsyeshme ti bëhen të drejtës formulare bazohen  në faktet se ato vazhdimisht i rregullojnë në mënyra të ndryshme marrëdhëniet, se ato vazhdimisht është kontradiktore dhe jo e plotë, që nuk ofron tregtarit ndërkombëtar siguri juridike për çka edhe është krijuar, që tekstet e kontratave janë të stërzgjeruara dhe të komplikuara, që nuk ka parime themelore të bazuara në logjiken e një sistemi juridik pozitiv i cili do të mundësonte plotësimin e zbrazëtirave dhe zgjedhjen e kundërshtimeve, që nuk rregullon në mënyrë unike çështjet të cilat në të drejtën nacionale futen në lëmin e dispozitave imperative dhe në fund që është shndërruar në një instrument presioni në dorë të partnerëve më të fortë ekonomikisht. Pavarësisht nga elementet pozitive dhe negative që ka e drejta formulare në praktikë ajo është duke u zhvilluar, edhe pse ndoshta në mënyrë anarkike, duke i rregulluar në detale çështjet, në bazë të klauzolave dhe autonomisë së vullnetit të palëve të cilat lidhin kontrata. 

3.2. BARAZIMI I TË DREJTËS NDËRKOMBËTRE KONTRAKTORE NË BAZË TË ORGANIZIMIT TË AKCIONEVE NGA FORUMET NDËRKOMBËTRE          
Unifikimi i të drejtës kontraktore ndërkombëtare nëpërmjet forumeve kompetente ndërkombëtare ka vajtur në dy drejtime të nisur nga dy konventa. E para ka shkuar në drejtim të asaj që si bazë të merret ekzistimi i praktikës afariste, ndrësa e dyta ka kërkuar nga ligjdhënësit unifikimin e sistemeve juridike si në planin e brendshëm po ashtu dhe në atë ndërkombëtar nëpërmjet të kodifikimeve ndërkombëtare. Rregullat të cilat janë propozuar të nxjerrën duheshin të kishin karakterin e përgjithshme dhe abstrakt. Sipas këtij koncepcioni, kodifikimi ndërkombëtar duhet të themelohet në ligje, jurispondencë dhe në doktrinën shkencore nacionale. Ajo ishte dashur të ofrojë burime juridike të përgjithshme dhe autoritative në mënyrë që të kontribuohet në interpretim të njëjtë të kontratave dhe krijimin e praktikës unike në organet e judikaturave nacionale.

3.2.1. Unifikimi nëpërmes normalizimit të praktikës tregtare ekzistuese
Në kuadër të këtij koncepcioni është e posaçërisht e rëndësishme aktiviteti i Komisionit Evropian Ekonomik, Kombeve të Bashkuara dhe Odes Ndërkombëtare Tregtare. 
Komisioni Evropian Ekonomik ka miratuar një seri kontratash tipe dhe rregullave të përgjithshme të njohura si “Kontrata të Gjenevës”. Më këtë është tentuar të krijohen modele të unifikuara të kontratave tipe dhe kushte të përgjithshme më qëllim të zvogëlimit të paqartësive për palët dhe evitimit të dominimit eventual të ndonjërit prej tyre.  Këto kontrata themelohen në metodën e zbatimit të tyre vullnetar, dhe janë të plota në atë masë sa që të përjashtojnë zbatimin e çfarëdo të drejte nacionale.

Sukseset më të rëndësishme, në planin e unifikimit të kryera nga ana e Odes për Tregti Ndërkombëtare, na dyshim, janë aprovimi i Incotermc-it, grumbull rregullash për interpretimin e terminologjisë kryesore të cilën e përdorin  në kontrata të jashtme tregtare, rregullave unike  dhe dokeve për dokumentimin e akreditivave, të pranuara nga ana e bankave gati në të gjitha vendet e botës.
Bazë për interpretimin e rregullave kanë qenë doket e tregtisë ndërkombëtare. Incotermc – e janë dalluar për një pjesëmarrje mjaft të gjerë në zbatimin e dokeve ndërkombëtare, në mënyrë që sipas teorisë së të drejtës konsiderohen të detyrueshme  në zbatim edhe në rast se palët nuk  janë deklaruar për to.
Të rëndësishme janë edhe aktivitetet e organizatave të ndryshme shkencore dhe instituteve më qëllim që tregtisë ndërkombëtare t’i vihet në dispozicion aso rregullash të cilat ekonomistet do të i shfrytëzonin gjatë afarizmit të tyre. Duhet të ceket edhe aktiviteti i Shoqërisë për të drejtën ndërkombëtare, Shoqërisë për të drejtën shkencore ndërkombëtare, Institutit për të drejtën ndërkombëtare etj.    

3.2.2. Unifikimi nëpërmes konventave ndërkombëtare
Aktet e unifikuara më përpara, karakterizohen me zbatimin e tyre vullnetar. Kjo nënkupton se këto akte janë zbatuar vetëm në ato kontrata në të cilat palët janë thirrur në to ose ato nuk janë përjashtuar. Detyrueshmerinë e zbatimit të rregullave të unifikuara mund të sigurojnë vetëm aktet të cilat i kanë miratuar organet kompetente shtetërore përmes konventave ndërkombëtare. Koncepti për unifikimin zyrtar fillon nga ligji, jurispodencë dhe doktrinë shkencore dhe rezultate e para janë arritur në fund të shek. XIX dhe në fillim të shek. XX. Të arriturat më të rëndësishme në këtë lëmin janë arritur lidhur me  pasurinë industriale, komunikacion, të drejtës kambialore dhe çekore. Tendencave për të qëndruar dhe vazhduar më tutje në këtë drejtim i kanë kontribuar edhe organizatat (shtetërore) ndërkombëtare.
Lidhja e Kombeve, gjatë kohës sa ka funksionuar,  ka kryer unifikimin e rregullave në lëmin e shenjave më vlerë dhe të arbitrazhës tregtare ndërkombëtare.
Organizata e Kombeve të bashkuara ka vënë në dukje gjithashtu rëndësinë e aktiviteteve për unifikimin e të drejtës tregtare dhe këtë si në planin botëror po ashtu edhe në planin regjional. Më rëndësi të veçantë në kuadrin e veprimtarisë së OKB-së lidhur me unifikimin e së drejtës, hap të  rëndësishëm ka paraqitur themelimi i komisionit të veçantë në OKB-së për të drejtën tregtare ndërkombëtare (UNCITRAL) në vitin 1966.  Përafërsisht, për tri dekada puna e UNCITRAL ka dhënë rezultate të rëndësishme, duke sjellë këto Konventa dhe rregullore:
ü  Konventa e OKB mbi pa parashikueshmerinë para shitjes ndërkombëtare;
ü  Konventa e OKB mbi kontratat për shtijën ndërkombëtare;
ü  Konventa e OKB  mbi trasimin kambialit personal ndërkombëtar;
ü  Konventa për çeqet ndërkombëtare;
ü  Rregullorja për arbitrazhin UNCITRAL;
ü  Konventa për transportin e mallrave; dhe
ü  Rregullat uniforme mbi klauzolat për shumën e kontraktuar për shkak të mos përmbushjes.
Metoda  dytë, lidhur me natyrën uniforme te të drejtës kontraktore,  karakterizohet me efekte të rregullimit të marrëdhënieve të caktuara. Me miratimin e ligjeve të ngjashme rregullohen marrëdhëniet e caktuara nëse ato e kanë karakterin ndërkombëtar, ndërsa ligji nacional, nëse edhe më tutje qëndron në fuqi rregullon vetëm marrëdhëniet e karakterit të brendshëm. Kjo nënkupton se me miratimin e konventës në praktikë ekzistojnë dy lloje dispozitash:
Ø  rregullat e ngjashme ligjore të miratuara në konventë, e cila zbatohet në marrëdhënie kontraktore me palët të të cilët njëra i përket shtetit të huaj me të cilin është nënshkruar konventa;
Ø  rregullat ligjore nacionale të cilat edhe më tutje zbatohen në marrëdhënie kontraktore të cilat kanë element të huaj.
Ligjet uniforme si burime të së drejtës tani për tani janë mjaft të rrallë, sepse janë rezultat i një pune të gjatë, të vështirë dhe të koklavitur. Shembull ilustrativ  është ligji uniform mbi shitjen ndërkombëtare për sjelljen e saj iniciativa është ndërmarrë qysh në vitin 1929. Që atëherë janë ofruar katër projekt-ligje, janë mbajtur dy konferenca ndërkombëtare dhe janë bashkangjitur një seri vërejtjesh dhe sugjerimesh të qeverive nacionale. Ligji ka hyrë në fuqi në vitin 1972 dhe vetëm në 10 shtete. Është tërësisht e qartë se procedurat e tilla të gjata dhe të komplikuara nuk i konvenojnë nevojave dinamike të tregtisë ndërkombëtare.















ZGJIDHJA ALTERNATIVE E KONTESTEVE BIZNESORE
Arbitrazhi
Arbitrazhi është metoda më e zakonshme dhe bashkëkohore e zgjidhjes së mosmarrëveshjeve të cilat lindin gjatë zhvillimit të operacioneve në tregtinë ndërkombëtare. Është  një mjet privat i zgjidhjes së konflikteve bazuar në marrëveshjen e paraprake të palëve për t'ia referuar  kontestin eventual për një gjykate private. Kjo formë dhe metodë për të zhvilluar një çështje gjyqësore zakonisht preferuar për njëseri arsyesh. Procedura para gjykatës së arbitrazhit ka tendencë të jetë shumë më e shpejtë se sa çështje e njëjtë kontestimore t’i adresohet një gjykate kombëtare për t’u realizuar respektivisht gjykuar. Një gjykatë e arbitrazhit e kontraktuar – caktuar për të dëgjuar dhe zgjedhur një mosmarrëveshje sipas praktikave me sigur të madhe do të kushtojë vëmendje të plotë të e të vazhdueshme çështjës kontestimore. Gjykata e rregullta zakonisht kanë kohë të limituar, listat të gjata e të ndryshme të rasteve të cilat kërkojnë një përqendrim dhe vëmendje me të thëlluar për gjykuar një rast gjë e cila është situatë e vështirë. Edhe pse gjykatat arbitrazhit duhet të plotësojnë kërkesat e drejtësisë natyrore dhe të vendosin në pajtim me ligjin ato duhet dhe  mund të  të miratojë procedurat e fleksibël dhe të shpejtë. Edhe pse arbitrazhit mund të jetë më i shtrenjtë se procesit gjyqësor i zhvilluar në një gjykatë të rregullt, tregtarëve u konvenon dhe parimisht pajtohen që të qëndrojnë në këtë procedurë pikërisht për të fituar në kohë dhe thjeshtësi procedurale.  Përveç kësaj, shpenzimet e arbitrazhit zakonisht duhet të jenë të përballueshme nga palët dhe sipas rregullit nuk tatimoren nga të tatimpaguesit. Tregtarët shpesh preferojnë intimitetin e procesit të arbitrazhit për publicitet që merr pjesë gjatë procedurës gjyqësore.
Hyrja
Një pjesë e vendeve të Evropën Jug - lindore ende gjendet në fazën fillestare të procesit të anëtarësimit në Unionin Evropian. Pa asnjë dyshim, procesi i harmonizimit dhe përafrimit  të së drejtës vendore me të drejtën e Unionit Evropian, parasëgjithash parimeve të parapara në Librin e Bardhë që i dedikohet pergaditjeve të anëtarësimit, janë detyra të rëndësishme të institucioneve shtetërore. Në kuadër të këtij procesi fillimisht duhet të kontribuojnë institucionet akademike – shkencore të cilat konsiderojmë që tani më kanë arritur njohuri për të drejtën evropiane duke e shqyrëtuar edhe procesin e harmonizimit sipas standardeve të kërkuara. Natyrisht, kjo bazë filestare e fillimit të procesit të harmonizimit të legjislacionit të vendit të caktuar me atë të Unionit Evropian duhet inicoihet bazuar në traditën nacionale legjilative por edhe në bazë të metodave komperative të vendeve të cilat e kanë kaluar ose janë në këtë proces. Ky proces është edhe projekt institucional i cili përveç që u dedikohet qytetarëve të vendit përfituies i bënë edhe të gjitha ministritë dhe organet ligjdhënëse. Në kuadër të kësaj veprimtarie harmonizuese rol të rëndësishëm luan edhe kompletimi i legjislacionit të brendshëm për arbitrazhin. Ky legjislacion jo vetëm që ndikon në shkarkimin e punës të cilën e kanë gjykatat e rregullta të vendit për zgjedhine e tërësisë së çështjeve kontestimore në lëmin e biznesit por në mas të madhe ndikon në rritjen dhe garantimin e investimeve të huaja. Kjo për faktin se nëpërmjet të kontratave arrihet që të kontraktohet kontesti eventual në gjykatën e arbitrazhit si metodë dhe  formë e specializuara për zbatimin e legjislacionit komunitar. Tregtarët shpesh preferojnë intimitetin e procesit të arbitrazhit dhe përjashtimin e parimit të publicitet që merr pjesë gjatë procedurës gjyqësore.

Arbitrazhi në kontekstin historik
Tani më nuk është kontestuese se arbitrazhi[1] në shoqërinë njerëzore ekziston që nga kohërat e vjetra. Sipas disa mendimeve dhe botimeve të ndryshme arbitrazhi ka ekzistuar gjithmonë dhe rrjedhimisht është i vjetër po aq se edhe vet shoqëria njerëzore. Për shkak të natyrës që ka, në qarqet akademike konsiderohet se fenomeni arbitrazh i ka tejkaluar perceptimet internacionale dhe tani parqet një fenomen përfundimisht intelektual.[2]
Duke i përmbledhur burimet historike për kuptimin, rolin ekzistencën, etj, të arbitrazhit dhe atë që nga Greqia antike, Roma e vjetër, vendet e lindjes së afërt dhe të mesme, mund të përfundohet se arbitrazhi është një institucion shumë i vjetër që ka lindur dhe është zhvilluar gjatë kohës pothuajse në shumicën e territoreve të vendeve. Deri në mesin e Shekullit XIX ka dominuar lloji i arbitrazhit tradicional roli i të cili ka qenë para së gjithash ruajtja marrëdhënieve  të mira në mes të njerëzve të cilat në ndonjë formë kanë qenë të detyruar të jeton në bashkësi siç është rasti me familjen, të afërmit, etj,. Deri të arbitrazhi ka ardhur vetëm në rastet më ekstreme kur papajtueshmëritë respektivisht kontestet që kanë lindur kanë qenë aq të mëdha sa për zgjedhjen e tyre është dashur intervenimi i palës së tretë. Palët në kontest për arbitër kanë zgjedhur personin e caktuar gjykimi, dija, objektiviteti, besimi dhe autoritet i të cilit nuk qenë aspak të dyshimtë. Duhet theksuar se sipas këtij modeli janë menaxhuar dhe rregulluar kontestet politike dhe pronësore edhe në polisat e vjetra greke. Ky lloj tradicional i arbitrazhit edhe sot nuk është braktisur për të rregulluar konteste të caktuara në jetën shoqërore por përkrah tij janë zhvilluar edhe lloje të reja të cilat mund të klasifikohen sipas kritereve të ndryshme. Sipas autorit Pak, arbitrazhet mund të klasifikohen sipas disa kritereve: sipas mënyrës së zgjedhjes së kontestit: arbitrazhet që kontestet i zgjedhin me mjete juridike dhe arbitrazhet të cilat kontestet i zgjedhin me mjete jo juridike; sipas palëve pjesëmarrëse: arbitrazhet të cilat zgjedhin konteste në mes të shteteve sovrane, arbitrazhi për tregti të jashtme që zgjedhë kontestet nga lëmi i tregtisë ndërkombëtare  dhe arbitrazhi për zgjedhjen e kontesteve nga tregtia me mallra dhe shërbime që qarkullojnë në sferën nacionale ose raporteve biznesore pa elementin e jashtëm; sipas qëndrueshmërisë: arbitrazhe të tregtare të përhershme dhe të përkohshme (ad hoc); sipas tërësisë së normave që vlejnë: arbitrazhe për tregti të jashtme të cilat i takojnë sistemit ndërkombëtar, arbitrazhin tregtar nacional respektivisht arbitrazhin e odave tregtare dhe arbitrazhin ad hoc.[3]
Ky punim trajton kontratën në bazë të së cilës kontraktohet kompetenca e arbitrazhit ndërkombëtar (të përhershme – institucionale ose të përkohshme – ad hoc) për tregti për zgjedhjen e kontesteve të karakterit pasuror me element ndërkombëtar me ç’rast palët në bazë të kompetencave ligjore ua besojnë zgjedhjen e kontestit dhe vendimin e konsiderojnë të formës së prerë sikurse çdo vendim tjetër gjyqësor.
Zhvillimi i një arbitrimi të këtillë në kuadër të rregullimit të marrëdhënieve tregtare ndërkombëtare konsiderohet fenomen relativisht i ri. Që në fillim të Shekullit XIX disa shoqëri tregtare kanë filluar që të respektojnë arbitrazhat si isntitucione të përhertëshme dhe të veçanta për zgjedhjen e kontesteve nga sfera e tregtisë ndërkombëtare. Rregullat e këtyre arbitrazheve gradualisht e kanë tejkalluar legjislacionin e vendit dhe dhe janë shëndrruar në një sistem autonom i cili është pëlqyer dhe zbatuar nga subjekte të fuqishme ekonomike. Rast tipik subjekteve të këtilla biznesore paraqesin shoqëritë e sigurimit Lloyd në Londër si dhe Shoqëria e e tregtarëve të miellit London Corn Trede Association.[4]
Motivi i cili i ka shtyrë subjektet biznesore që lidhur me kontratat ndërkombëtare të kontraktojnë kompetencën e arbitrazhit në rast të ndonjë kontesti ka qenë dëshira që kontesti të zgjedhet me ligj dhe drejtë më mënyrë specifike duke i marrë parasysh dokte profesionale dhe rregullat e caktuara të sjelljës. Vet natyra komplekse e strukturës të marrëdhënieve të tregtisë së jashtme kërkojnë një shkallë të lartë të kujdese me rastin e zgjedhjes së këtyre kontesteve. Palët në këto konteste ju takojnë botës së biznesit e që qëllimi parësor i tyre është në përgjithësi zhvillimi i veprimtarisë biznesore sipas parimit të njohur në tregtinë ndërkombëtare “goodwill”. Ky parim shpesh shumë më të rëndësishëm e konsideron ruajtjen e marrëdhënieve të mira dhe fer biznesore se sa edhe fitimin e ndonjë kontesti të caktuar.
Roli i arbitrazhit të tregtisë ndërkombëtare para së gjithash nuk është vetëm zgjedhja e kontesteve. Kjo arbitrazh para vetës ka misionin e ndërtimit të një praktike tregtare fer dhe parimit juridik – biznesor bona fides.
Për arbitrazhin potencohet se vepron edhe si faktor psikologjik që jo rrallë ka rol vendimtar në sjelljen e palëve ne veçanti të atyre subjekteve të cilat nuk ju përmbahen standardeve ndërkombëtare të tregtisë.[5]

F Përparësitë e zgjedhjes së kontesteve biznesore ndërkombëtare nëpërmjet të arbitrazhit

Arbitrazhi tregrat ndërkombëtar paraqet një institucion specifik e kompleks për nga forma e krijimit dhe metodat e procedimit  për zgjedhjen e kontesteve që lindin nga operacionet që lindin, zhvillohen dhe përfundojnë në sferën e  tregtisë ndërkombëtare. E vecanta e këtij institucioni është  kompetencë ka e cila buron nga vullneti dhe konsensualiteti i palëve kontraktuese.[6]

Është e njohur se karaktreri dhe struktura e komplikuar e marrëdhënieve biznesore ndërkombëtare kërkojnë kujdes maksiomal dhe trajtim të veçantë me rastin e paraqitjes dhe të zgjedhjes së kontestve të caktuara nga kjo sferë. Njëri ndër motivet themelore që i shtynë subjektet të përcaktohen që brenda një kontrate biznesore ndërkombëtare, e cila i referohet rregullimit operacioneve dhe marrëdhënieve specifike, në rast të paraqitjes së ndonjë kontetsi eventual, komepetente për zgjedhje e tyre të përcaktojnë gjykatën e arbitrazhit.  Kjo për shkak se mbizotëron bindja se çështja kontestuese do të zgjedhet drejtë, shpejtë, profesionalisht dhe nga personalitete që kanë kualifikime dhe cilësi të duhura morale dhe profesionale. Palët para arbitrit të kësaj gjykate zakonisht i takojnë botës së biznesit qëllimi i të cilëve është ushtrimi i aktivitetit biznesor. Nga këto arsye palët ndonjëherë kanë interes më të madh që në këto marrëdhënie t'i ruajnë lidhjet e tyre biznesore dhe pozitën autoritative se sa edhe të fitojnë kontestin e inicuar.    
               
Roli i arbitrazhit ne tregtinë ndërkombëtare nuk është i bazuar vetëm në zgjedhje të kontestve të caktuara. Parasëgjithash ky instituciona para vetës ka misionin e ndërtimit të një praktike të bazuara në parime te fer pley dhe boa fide në kuadër të aktiviteteve tregtare ndërkombëtare në përgjithësi. Për arbitrazhin potencohet se ajo vepron edhe si faktor psikologjik  që në vazhdimësi ka rolin e injorimit të subjekteve të caktuara të cilat nuk i pranojnë dhe bojkotojnë standardet e pranuara tregtare ndërkombëtare.  Andaj, në sferën e qarkullimit dhe  operacioneve tregtare ndërkombëtare parimisht në konsideratë merren edhe qendrimet e arbitrazhit. Sipas rregullit përvec qendrimeve e arbitrazheve konsiderohen edhe efeket që vinë nga rreziqet në rast të zgjedhjes së kontestit para këtyre gjykatave. Edhe në këtë kuptim, arbitrazhi kontribuon në tejkalimin e kontesteve dhe krijimin e kushteve për vijimin e rregullut të transaksioneve tragtare ndrkombëtare. Për këtë arsye arbitrazhi ka rol të rëndësishëm jo vetëm në sferën e të drejtës por edhe në sferate e marrëdhënieve politike dhe ekonomike.

Rëndësia e pranimit të palëve që kontesti eventual i tyre të zgjidhet nga ndonjëra nga arbitrazhet në sferën e tregtis ndërkombëtare është e themeluar pikërisht për shkak të  mosbesimit që kanë palët kontraktuale në gjykatat nacionale të vendeve të huaja. Pavërsisht nga parimet dhe bindjet e vendeve të caktuara për panshëmrinë gjykatava të rregullta nacionale, prap se prap praktika jo rrallë ka treguar se ka raste kur  këto gjykata kanë qenë të një anëshme në favor të palës vendore. Situata e këtillë e ka favorizuar  dhe aktualizuar abitrazhin si forume serioze e të paanshme në zgjedhjen e kontestve. Në përcaktimin e palëve të interesuara për arbitrazh ka  ndikuar edhe mundësia e zgjedhjes së arbitrit të cilët janë zakonisht ekspertë të qarkullimit tregtarë ndërkombëtar me njohuri të mjaftueshme për teknikat dhe operacionet e biznesit. Ashtu siç mund të zgjedhin arbitrin ose panelin e aribitëve, palët lirishëm kanë mundësi të deklarohen se sipas të cilës së drejtë materiale dhe procedurale do të procedojnë. Përveç kësaj, palët sipas parimit të konsensualitetit kanë të drejtë të zgjedhin vendin e arbitrazhes që nënkupton zgjedhjen e vendit nga i cili arbitri do të nxjerrë vendimin që ka rëndësi shumë ta madhe në fazën e ekzekutimit të tij.

Rëndësia e veçntë e arbitrazhit qëndorn pikërisht në shpejtësinë procedurale. Në kuadër të procedimit – gjykimit të arbitrazhit sipas rregullit gjykimi është një shkallësh dhe më pak formal se sa ai që nxjerret gjatë procedurës në gjykatë të rregullt. Vendimit i arbitrazhit është meritor dhe ndaj tij palët nuk mund të ushtrohet ankesë. I vetmi mjet juridik i cili mund të ushtrohet ndaj këtij vendimi është kërkesa për prishjen e vendimit të arbitrazhit për të cilin vendon gjykata e shtetit kompetente sipas vendit ku është zhvilluar procedura. Megjithatë, prishja e vendimit të arbitrazhit mund të ushtohen vetëm më pretendimet se nuk janë respektuar kushtet procedurale dhe në asnjë mënyrë për shkak të kushteve materiale dhe faktike.  Procedura para arbitrazhit është jopublike për shkak të interesit dhe fshehtësive biznesore që kanë palët. Të gjitha këto rrethana kanë ndikuar që arbitrazhi të fitojë rol primar në sferën e zgjedhjes së kontestve të qarkullimit të tregtisë ndërkombëtare dhe jetës biznesore.

F Burimet juridike ndërkombëtare
G  Konventat ndërkombëtare

Rol vendimtar në evaluimin dhe avansimin e arbitrazhit, në veçanti në sferën e marrëdhënieve të tregtisë ndërkombëtare, kanë pasur dhe kanë konventat multilaterale, regjilane dhe bilaterale. Dy konventat e para multilaterale sipas të cilave është rregulluar çështja e arbitrazhit ndërkombëtar datojnë para Luftës së Dytë Botërore në kuadër të Lidhjes së Kombeve të lidhur ne Gjenevë. Këto janë Protokoli mbi arbitrazhin i nxjerrë me 24 shtator 1923 (i njohur si Protokoli i Gjenevës) dhe Konventa për ekzekutimin e vendimeve të arbitrazhave të huaja  e datës 26 shtator 1923 (e njour si Konventa e Gjenevës). Në kohën e nxjerrjës së tyre këto dokumente janë cilësuar të një rëndësie të veçantë duke i pasur parasysh faktet se ato kanë aritur që me shpejtësi t'i tejkalojnë vështerësitë që janë paraqitur me herët nga ky lëm.

Progresim të cilin do ta fitoj arbitrazhi posaqërisht sipas dispozitave të Konventës për pranimin e ekzkeutimin e vendimeve të arbitrazhit ndërkombëtar të vitit 1958 (e njohur si Konventa e New Yorku – t) patën ndikim zbehjen dhe uljën e rëndësisë së Protokolit të  Gjenevës dhe Konventës së Gjenevës. Këto ky dokumente nuk vlejnë më ne mes të shteteve të cilat e kanë pranuar dhe Konventën e New York – ut.[7]   Konventat e sipërpërmendura zbatohen vetëm për ato vendet të cilat nuk janë nënshkruese të Konventës së New York – ut si dhe në marrëdhëniet në mes të vendeve të cilat nuk janë nënshkruse të Konventës së New Yorkut dhe atyre të cilat e kanë ratifikuar këtë Konventë. Konventa e New York – ut deri me tani paraqet instrumet universal juridik – konventë të veçantë ndërkombëtar  nga sfera arbitrazhit të  tregitisë ndërkombëtare. Kjo konventë të cilën deri me sot e kanë pranura rreth 160 shtete zbatohet dhe interpretohet nga ana e gjykatave të një numri të madh të shteteve dhe njëkohësisht paraqet lëndë të veçantë për trajtim shkencor nga doktrina në tërë botën.[8]

Në kuadër të konventave të karakterit regjional të cilat e rregullojnë arbitrazhin e tregtisë ndërkombëtare e rëndësishme është Konventa Evropiane për arbitrazhin ndërkombëtar e nxjerrë me 21 prill 1961 në Gjenevë nga ana e Komisionit Ekonomik të Kombeve të Bashkuara  për Evropen. Këtë konventë deri me sot e kanë pranuar 26 shtete evropiane. Sipas qendirimit të përgjithsmë doktrinar, Konventa Evropiane paraqet një etap të rëndësishme të evolucionit të së drejtës së arbitrazhit të tregtisë së jashtme. Në fund, kur është fjala për konteste nga sfera e investimeve, me rëndësis të posaqme për zgjedhje të tyre në mes të shtetit dhe subjekteve të caktuara si dhe në mes të vet shteteve është Konventa eVashingtonit datës 18 mars 1965 e pranuar nga 130 shtete.[9]




G  Ligjet  – model  si rregulla të rëndësishme për harmonizimin  e arbitrazhit të tregtisë ndërkombëtare.

Njëri nga dokumentet më të rëndësishme për unifikimin dhe harminizimin e rregullativës së arbitrazhit për tregti ndërkombëtare është Ligji – model i arbitrazhit të tregtisë ndërkombëtare i cili është miratuar nga Komisioni i KB me 21 qershor 1985 për të drejtën tregtar ndërkombëtare (UNICITRAL)[10]

Qëllimi themelor i sjelljës së Ligjit – model është konstituar në përcaktimi i rregullave të përgjithshme të cilat do t'i përcaktonin standardet moderne të një arbitrazhi për tregti ndërkombëtare që do të pranoheshin nga sisstemet juridike të shteteve pavarësisht se çfarë sistemi ekonomik që kanë. Në këtë kuptim me Rezolutën e Organizatës së Kombeve të Bashkuara të datës 11 dhjetor 1985 shteteve u është  " rekomanduar  që të marrin në konsiderim Ligjin – model kur të nxjerrin ose kryejë ndonjë revizion të legjislacionit të vet në mënyrë që ai t'u përshtatet nevojave bashkëkohore për arbitrazhin e tregtisë ndërkombëtare".[11]


Edhe pse ndryshimet në mes të sistemeve juridike nacionale kanë sjellë komplikim në unifikimin e rregullativës për arbitrazhin ndërkombëtar, roli i Ligjit – model sot vlerësohet i kënaqëshëm. Shkakun e këtij suksesi pa asnjë dyshim duhet kërkuar në karakterin fleksibil të harmonizimit që ky dokumet reflekton. Për ndryshim nga legjislacionet specifike dhe konventave ndërkombëtare të cilat nuk pranojnë modifikimin e rregullave të veta, Ligji – model u propozon shteteve që zgjedhjet e veta nga kjo lëmi  t'i rishikojnë dhe t'i harmonizojnë në bazë të Ligjeve – model. Në këtë mënyrë secili shtet është i lirë që për nevoja të procesit të integrimit të hamonizojë legjislacionin nacional në bazë të Ligjeve – model që konsiderohet mjaft fleksibile. Duke i pasura parasysh zgjedhjet që ofrojnë Ligjet – modele, disa nga shtetet kanë vendosur që të hecin më tutje në drejtim të liberalizimit të rregullativës ligjore për sferën e arbitrazhit të tregtisë ndërkombëtare. Ligjet – model janë pranuar nga numri më i madh i sistemeve juridike dhe sot mbi 20 shtete kanë nxjerrë ligjin mbi arbitrazhin të cilat, kush më pak e  kush me shumë, janë bazuar pikrësisht në këto modele.[12] Duhet potencuar se këtyre ju kanë bashkuar tetë shtete te SHBA – ve dhe të gjitha  provincat në territorin e Kanadës. 

F Ligji nacional si burim juridik

Burim i rëndësishëm dhe i veçantë juridik për funksionin dhe kopetencën e arbitrazhit të tregëtisë ndërkombëtare është ligji nacional.  Rëndësia e tij është rritur në njëzet vitet e fundit për shkak sigurisë, efikasitetit dhe profesionalitetit që ka treguar në zgjedhjen e kontesteve eventuale që kanë dalura nga zhvillimi i operacioneve të tregtisë ndërkombëtare.

Shkaqet për nxjerrjen e legjieve  të veçanta nacionale për arbitrazhin janë të shumfishta. Në radhë të parë janë ato të cilat rrjedhin nga operacionet intensive të cilat janë karakteristike për biznesin ndërkombëtare. Arbitrazhi është bërë mënyra me e zakonshme për zgjedhjen e kontestitit eventual dhe edhe ato shetete të cilat kanë “papajtueshmëri”[13] me konceptet dhe zgjedhjet e saja cdo ditë janë duke ju nënshtruar një regjimi shumë më të rreptë dhe kërkesave të tregtisë ndërkombëtare që të ndryshojnë qëndrimin në këtë fushë.[14] Në këtë kuadër, Modeli i Ligji të Arbitrazhit mbi Tregtinë Ndërkombëtare është provuar të jetë baza më e rëndësishme për modernizimin e rregullave të arbitrazhit të tregtisë ndërkombëtare. Natyrisht kjo nënkupon nevojën që ligjet nacionale në këtë fushtë të harmonizohen me te.
G  Konstituimi i kompetencës së arbitrazhit – kontrata mbiarbitrazhin
Juridiksionin ose kompetenca e arbitrazhit është e bazuar marrëveshje të palëve kontraktues të cilta paraprakisht pajën pajtuar  kontestin evetuar për zgjedhja t’ia besojnë arbitrazhit. Andaj një kontratë e vlefshme për të siguruar kompetencë arbitrazhit është baza e krijimit të juridiksionit dhe në të njëjtën kohë përjashtim (off) të një gjykata kompetente shtetërore. Marrëveshja për arbitrazhin shfaqet në dy forma. E para ka të bejë me kontraktimin paraprakt të kompetencës së saj dhe e dyta kur palët në një konest eventual pajtohen ose arrijnë kompromis që ta cështjën ta dërgojnë në një gjykatë arbitrazhi. 

F  Njohjen dhe zbatimin e vendimeve të  arbitrazhit
Problemi i njohjes dhe zbatimit të vendimeve të arbitrazhit të pasqyrohet në faktin se ato mund të  drejtëpërdrejtë e detyrjnë organet shtetërore që t’i zbatojnë ato pa përjashtim.  Kjo nënkupton se nëse pala e humb kontestin dhe  nuk pranon që vullnetarisht t’i përmbush detyriet nga ky vendim i arbitrazhit, të jetë e mundur që ai të zbatimohet – realizohet vetëm përmes gjykatave kombëtare. Baza e saj është autonomia e vullnetit të palëve dhe parimi i konsenualitetit për të ju shmangur jurisdikdionit të gjykatave të rregullta nacionale dhe kontraktimi i kompetencës së gjykatës së arbitrazhit.  Në mënyrë që të shmangen situata të tilla dhe për të lehtësuar njohjen dhe zbatimin e çmime të arbitrazhit, konventat ndërkombëtare (më e rëndësishme në këtë aspekt është New York Konventa) dhe Ligji modeli në mënyrë uniforme për të përcaktuar kushtet për njohjen dhe zbatimin e çmime arbitrazhit. Kushtin që vendimi i arbitrazhit, pa marrë parasysh në të cilën tokë e marra do të njihet si e detyrueshme, dhe se një kërkesë me shkrim gjykatës kompetente për të bërë me rreth i ngushtë pikërisht duke specifikuar arsyet për refuzimin e njohjes ose ekzekutimit, këto dokumente japin izvšenje efektive Çmimin si objektivi kryesor i çdo arbitrazh të mosmarrëveshjes.
Llojet e Arbitrazhit
Në praktikën e tashme të begatshme të gjykimit të arbitrazhit, paraqiten dy lloje kryesore të arbitrazhit :
F  Arbitrazhët  ad hoc (A-të  përkohshme) dhe
F  Arbitrazhët  institucionale, (gjykatat e zgjedhura të përhershme).
A. ad hoc – është gjykatë e zgjedhur që themelohet në bazë të kontratës së palëve me detyrë dhe qëllim që të gjykojë vetëm një kontest të caktuar, në mënyrë që të pushojë se ekzistuari pas gjykimit të atij rasti.
A. institucionale – është organizatë permanente, e themeluar me detyrë, që ta ushtrojë funksionin e gjykatës së zgjedhur, nëse dhe atëherë kur palët në kontest I drejtohen për këtë. Këto A. janë shërbime-servise joshtetërore, të gatshme për tu ndihmuar subjekteve që kanë nevojë.

Përparësitë dhe mangësitë e Arbitrazhit
Gjykatat e A. janë gjithnjë e më shumë të kërkuara dhe të kontraktuara, ngase konsiderohet se kanë më shumë përparësi nga ato shtetërore gjyqësore.
 Ja disa nga përparësitë e tyre:
¯  Ekzistimi (lidhja) e marrëveshjes së A-imit, si prerekvizitë e arbitrimit;
¯  Mundësia e zgjedhjes së arbitrave (gjyqtarëve) nga palët sipas dëshirës së tyre
¯  Profesionalizmi (ekspertiza) e lartë e arbitrave;
¯  Kredibiliteti dhe autoriteti I tyre I pakontestueshëm;
¯  Neutraliteti I arbitrave;
¯  Efikasiteti (shpejtësia e procedimit) dhe efektiviteti I gjykimit (procedurës së A.);
¯  Fleksibiliteti I A.
¯  Kushtueshmeria (kostoja) e gjykimit;
¯  Procedurat dhe vendimet e A. Janë kryesisht jo publike (konfidenciale) që është relevante për bizneset;

 Disa nga mangësitë e Arbitrazhit janë:
Mungojnë mundësitë dhe instrumentet ankimore ;
Përgjithësisht arbitrat  janë të pafuqishëm që të ndërmarrin masa ndaj palëve;
Vërtetimi (zbardhja) e gjendjes faktike të A. është më shumë e limituar, se sa
në gjykatat e rregullta shtetërore;
Vendimet e A nuk janë të ekzekutueshme aty për aty ose ekzekutohen me më shumë vështirësi etj.
Vlen të përmendet këtu që disa çështje kontestuese, me ligje të ndryshme, përjashtohen nga arbitrariteti (p.sh. kontestet lidhur me rendimin e hapësirave banesore, konsumatorët, interesin publik etj). A. si institute sui generis dhe si modalitet ekzemplarë I zgjidhjes ndryshe; alternative jo në mënyrë tipike (shtetërore) të kontesteve në mes palëve, është ngritur dhe zhvilluar gjithandej edhe në nivelin dhe përmasat e biznesit dhe ekonomisë globale. A. është tashmë, pa mëdyshje mjeti dhe opsioni më I admiruar  dhe I aplikuar në zgjidhjen e kontesteve ndërkombëtare.[15]

Ndërmjetësimi (mediacioni)
Ndërmjetësimi është një mundësi tjetër alternative për  zgjidhjen  e  kontesteve.
Si  mënyrë  e zgjidhjes së kontesteve në mes të subjekteve të ndryshme biznesore,ndërmjetësimi është dukshëm më i shpejtë,më racional,më ekonomik,më profesional dhe më i paanshëm, përkatësisht më i përshtatshëm për palët në konteste ekonomike-binesore.
Aktualisht në Republikën e Kosovës janë krijuar kushtet dhe mundësitë  për përzgjedhjen dhe aplikimin e kësaj mënyre ë zgjidhjes së kontesteve në biznes. Është miratuar ligji i veçantë që e rregullon këtë materie dhe janë trajnuar anëtarët e komisioneve që do të mund të  ndërmjetësojnë në zgjidhjen e kontesteve eventuale, në mes të palëve të interesuara. Mbetët që të punohet më shumë nga institucionet kompetente ,që të sensibilizohen më tepër subjektet  biznesore,për të kuptuar më mirë rëndësinë e ndërmjetësimin dhe për ta aplikuar atë më masivisht, në praktikën e tyre,në zgjidhjen e kontesteve dhe mosmarrëveshjeve që mund të lindin në mes tyre në ndërkohë.
Ndërmjetësimi (mediacioni)
Ndërmjetësimi është një mundësi tjetër alternative për  zgjidhjen  e  kontesteve.
Simënyrë  e zgjidhjes së kontesteve në mes të subjekteve të ndryshme biznesore,ndërmjetësimi është dukshëm më i shpejtë,më racional,më ekonomik,më profesional dhe më i paanshëm, përkatësisht më i përshtatshëm për palët në konteste ekonomike-binesore.
Aktualisht në Republikën e Kosovës janë krijuar kushtet dhe mundësitë  për përzgjedhjen dhe aplikimin e kësaj mënyre ë zgjidhjes së kontesteve në biznes. Është miratuar ligji i veçantë që e rregullon këtë materie dhe janë trajnuar anëtarët e komisioneve që do të mund të  ndërmjetësojnë në zgjidhjen e kontesteve eventuale, në mes të palëve të interesuara. Mbetët që të punohet më shumë nga institucionet kompetente ,që të sensibilizohen më tepër subjektet  biznesore,për të kuptuar më mirë rëndësinë e ndërmjetësimin dhe për ta aplikuar atë më masivisht, në praktikën e tyre,në zgjidhjen e kontesteve dhe mosmarrëveshjeve që mund të lindin në mes tyre në ndërkohë.










NJOHURI  TË PËRGJITHSHME  PËR – TIR

1.1.  Njohuri  të  përgjithshme 
          Në një  konference  të  mbajtur  në  nëntor  të  vitit  1975  nën  kujdesin  e  Komisionit  Ekonomik  të  Kombeve  të  Bashkuara  për  Evropen  ( UNECE- së)  është  bërë  nxjerrja  e një  konvente  të  vitit  1975  për  TIR, e  cila  vjen  në  fuqi  me  1978.  që  nga  ajo  kohë  Konventa  e  TIR  - rit  është  konfirmuar  se  është  konventa  më  e  suksesshme  e  transportit  nderkombëtar  në  deri  me  tani  ka  mbetur  sistemi  I  vetëm  ndërkombëtar  e  kalimit  transit  .
        Ideja mbi  të  cilën  është  bazuar  konventa  e  TIR  si  dhe  systemi  e  saj  i  veqantë  për  kalim  tranzitor  , ka  formuar  bazën  për  shumë  sisteme  të  kalimit  tranzitor  regjional  dhe  me  këtë  ka  kontribuar  në  mënyrë  direkte  apo  indirekte  në  lehtësimin  e  transportit   ndërkombëtar  e  në  veqanti  të  TIR –it ,jo  vetëm  në  Evrop  dhe  Lindje  të  Mesme  por  edhe  në  pjesët  tjera  të  botës  si  Afrika  dhe  Amerika .
 Çdo  kush  që  udhëton  nëpër  rrugët  e  evropës  do  të  njihet  apo  do  të  hasë  në  tabelat  e  metalta  që  kan  nga  dy  ngjyra  , ngjyrën  e  kaltër  dhe  ate  të  bardhë me  mbishkrimin  TIR, sa  që  ate  e  mbajnë  me mijra  kamion  të  cilët  e  përdorin   sistemin  e   kalimit  transitor  doganor .
Për  ngasjen  , zhvillimin  dhe  funksionim  të  transportit  dhe  dergesën  e  mallrave  ,  kjo  tabelë e  perfaqëson  ( simbolizon  ) TIR  e  shpejtë  dhe  efikas .
Puna  për  sistemin  tranzitor TIR  ka  filluar  menjëherë  pas  Luftës  së  Dytë  Botërore  (UNECE-së)  . konventa  e  pare  për  TIR – in  është  nënshkruar  më  1949  ndermjet  një  numri  të  vogël  të  shteteve  evropjane  .
Suksesi  i  këtij  projekti  të  kufizuar  ka  shpie  deri  te  marrveshja  për  nënshkrimin  e  Konventes  TIR  të  vetit  1959  nga  Komisioni  i  transportit  të  brendshëm  të  UNECE – së  , ndersa  ka  hy  në  fuqi  në v  1960. kurse  më  1975  konventa  e  pare  e  TIR-IT  është  modifikuar  dhe  përmirsuar  duke  u  bazuar  në  përvojen  praktike  në  veprimin  e  këtij  sistemi .Ky  veprim  ka   shpije  në  zhvillimin  dhe  përmirsimin   teknik  dhe  përmbushjen  e  nevojave  të  doganës  dhe  transporti  alternative.  Kështu  pra  është  përdorur  eksperienca  e  fituar  e  dhjetë  deri  në  pesbëdhjetë  vitet  e  përdorimit  të  këtij  sistemi  për  ta  bërë  TIR- in  një  system  më  shumë   të   perdorshum  dhe   më  pak  komleks  dhe  I  cili  në   të  njejten  kohë  posedon  më  shum  siguri  doganore  .Egziston  edhe  një  arsye  tjetër  e  modifikimi  e  sistemit  original  të  TIR –it , e  kjo  është  paraqitja  në  fillimit  të  viteve  gjashtëdhjeta  e  një  teknike  të  re  të  transportit  si  e domosdoshme  : kontejnerët detar.
Kjo  ishte  pasuar  më  vonë  me  përdorimin   e  kontejnerve  Brenda  hekurudhave  të  evropes  dhe  më  paraqitjen  e  trupit  shkëmbyes  për  përmirësimin  e  efektit  apo  efikasitetit  të  transportit  rrugor / hekurudhor .
Kjo  bënë  të  kuptohet  gjithashtu  se  TIR  e  mbulon  transportin  rrugorë  , por  zgjerohet  edhe  në  atë  hekurudhorë , Brenda  rrugëve  detare  madje  edhe  në  vet  transportin  detarë  , megjithate  në  kohët  e  fundit  një  pjesë  prej  gjitha  veprimeve  të  transportit  ende  ka  të  bëjë  vetëm  rrugët  toksore .

   1.2.  Mbulime  gjeografike   
Konventa  e  TIR –it  ka  dëshmuar  dhe  vërtetuar  se  mund  të  jetë  një  prej  instrumenteve  më  efektive  nderkombëtare  e  përgaditur  nën  kujdesin  e  Komisionit  Ekonomik  të  Kombeve  të  Bashkuara  për  Evrop ( UNECE ).
Gjerë  më  tani  , janë  65 palë  kontraktuese , duke  përfsherë  Bashkimin  Evropjan.
Kjo  mbulon  tërë  Evropen  dhe  zgjerohet  në  Afriken  Jugore  dhe  Lindjen  e  Afert  e  të  mesme .
Shtetet  e  Azisë  janë  njohtuarme  lehtësirat  e  këtij  sisteme  transit  doganor  global  dhe  interesi  i  tyre  që  është  treguar  na  bënë  që  të  kuptojmë  se  në  nj¨ të  ardhme  jo  të  largët  ato  do  ti  bashkangjiten  Konventës  së  TIR-it  .tashmë  sot, SHBA dhe  Kanadaja  janë  palë  kontraktuese  sikurse  Kili  dhe  Urugvaji  të  Amerikës  Latine  .
Suksesi  e  Sistemit  TIR  gjithashtu  mund  të jetë  i  vlersuar  prej  numrit  të  madh  të  TIR  karnetave  të shpërndara  dhe  të  lëshuara  për  çdo  vit. Në  vitin  1952  jo  më  pak  se  3.000  TIR  karneta  ishin  lëshuar  , ky  numer  vazhdon  të  të  rritet  për  të  arritur  shitren  500.000 deri  900.000  në  vitet  e  80- ta e  këtej.
Kjo  mund  të  shpjegohet  prej  zgjerimeve  nga  Bashkimi  Evropjan  në  të  cilin  përdorej  ky  sistem  transit  vetëm  brenda  territorit  të  tij . si  rrjedhojë , TIR  karnetat  nuk mund  të  përdoren  për  veprimet  e  sistemit  transit  doganor  brenda  këtyre  shteteve  anëtre  .
Kjo  rezulton  me  zgjerimin  e  tregtisë  evropjane   lindore  e  perëndimore  , veçanërisht  prej  vitit  1989, kjo  i  përgjigjet  rritjes  të  masave  në  transpotin  rrugor  nderkombëtar  , numrit  të  madh  të  TIR  karnetave  të  lëshuara  , kalimi  në  miliona  dhe  sot  ka  rreth  3.2 milion ( sipas  të  dhënave  të  v  2004 ), që  paraqesin  afërsisht  10.000 transporte  me  TIR  për  çdo  ditë  në  më  shumë  se  50  shtete  apo  më  mirë  ta  themi  kalimin  e  përditshëm  afersisht  të  50.000  kalimeve  kufitare  me  anë  të  TIR-it.
Numri  i  shoqrive  transportuese të  autorizuara  prej   autoriteteve  nderkombëtare  doganore  që  përdorin  TIR   karnetat  kalon  mbi  34.000 . rritja  e  numrit  të  shteteve  të  Evropes  Qëndrore  luajti  një  rol  me  rëndësi  të  madhe  për  lehtësimin  dhe  zhvillimin  e  sistemit  veprues  të  TIR –it  në  këtë  pjesë  të  Evropes . Ky  zhvillim    u  ndihmua  mirë  prej  një  rritje  të  madhe  të  veprimeve  transportuese  TIR  në  dhe  nga  shtetet  e  Lindjes  së  Mesme  dhe  Azisë .
 Si  shembull , rritja  e  pamasë  e  përdorimit  të  sistemit  transit  doganor  TIR  mund  të  shpjegohet  hollësisht  me  mënyren  e  qeverisjes  me  TIR që  propozohet  nga  drejtuesit  e  transportit  dhe  autoritetet  doganore  për  lehtësitë , fleksibilitetin  , efektin  e  kostos  dhe  sigurisë  doganore  për  transport  ndërkombëtar  të  mallrave  përmes  kufijve  .
Tani  përveç  palëve  apo  shteteve  konraktuese  të  shënuara  më  parë  , janë  edhe  një  numer  i  madh  i  shteteve  të  reja  që  janë  anërare  të  konventës .
Për  shkak  se  sistemi  i  kalimit  transit  TIR  është  një  system  mjaftë  efikas  , funksional  dhe  procedurat  kryhen  me  shumë  lehtësi  , pritet  që  në  të  ardhmen  edhe  më  shumë  shtete  do  të  jenë  anërare  të  konventës  TIR.

    1. 3.  Zhvillimet  dhe  modifikimet  e  TIR  Konventës
      Që nga  viti  1975, Konventa  TIR  është  modifikuar  mëse  20  herë . Ndërsa  dy  përmirësimet  e  fundit  të  rëndësishme  apo  modifikimet  e  fundit  , ai  I  17  shkurtit  1999  dhe  12  maj  2002,  janë  si  rezultat  e  një  procesi  gjithëpërfshirës  I  rishqyrtimit  që  ka  bërë  në  të  Komiteti  I  transportit  të  brendshëm  I  UNECE –së  nga  janari  I  v  1995.
       Në  vitin  1994,  pas  shfaqjeve  të vështirësive  të  mëdha  në  zbatimin  e  konventes  si  shkak  I  shfrytëzimit  nga  lërvizje  të  organizuara  kriminale  ndërkombëtare  si  dhe  lehtësimet  që  ju  ofronte  kjo  konventë  , I  shqetësoi  palët  kontraktuese . Sektretariati  I  UNECE-së  dhe  IRU (Unioni  I  transportit  ndërkombëtarë të  rrugëve  )  kanë  marrë  një  umër  të  masave  afatshkutra  për  kujdesin  dhe  ruajtjen  e  Sistemit  TIR. Këto  përfshihen  në  hollësi  me  formimin  e  një  Sistemi  të  kontrollit  ndërkombëtarë  për  TIR  karneta  , që  bashkëvepron  me  Autoritetet  ndërkombëtare  doganore  , shoqëritë  e  transportit  nderkombëtarë  dhe  nga  IRU ( që  quhet  edhe  si  Safe- TIR  siguruese  e  TIR-it).Sot  më  shumë  se  80%  e  gjitha  veprimeve  të  TIR  sistemit  janë  të  regjistruara  dhe  të  analizuara  merë  prej  këtij  sistemi .
Megjithëse , me  regullimin  e  qëndrushmëris  së  Sistemit  TIR  për  afatë  më  të  gjatë , më  hollsisht  për  modifikimi  në  këto  veprime  dhe  ne  bashkëveprimet  qeveritare  dhe  mekanizmat  e  kontrrollit , janë  parapa  se  janë  te  nevojshme . Prandaj  ne  vitin 1995 , Grupi  punues  I  UNECE-së  I  qështjeve  doganore  që  ndikojn  në  transport (WP.30) , I  perkrahu  në  këtë  rast  shumë  grupe  te  ekspertëve , që  filluan  punën  për  një  rishikim  të  përgjithshem  dhe  shumë  të  rëndsishme  të  Sistamit  TIR . Objektivat  kryesore  të  këtij  procesi  rishikues  gjithëpërfshirës  I  ndermarr  ne  historinë  e  Sistemit  TIR  beri  themelimin  e  një  qëndrushmërie , qartësie , modernizimi  dhe  ndërtimin  e  një  sistemit  transit  doganor  global  që  bazohet  ne  procedurat  e  TIR-it .   
        Faza  e  pare   e  procesit  rishikues  të  TIR-it  ishte  e  plotë  -sukseshme  dhe  përfundoi  më  1997  dhe  këto  përmirsome  hynë  në  fuqi  nga  të  gjitha  kontaktuese  te  TIR  Koventës  në  shkurt  të  vitit  1999 .  Kjo  e  përfshinë  kontrollimin  e  drejtë  në zhvillimet  e  transportit , lëshimin  e  TIR  karnetave  dhe  shoqërive  siguruese  ndërkombëtare  e  aq  më  mire  prej  organizatave  ndërkombëtare  që  mmbajnë  përgjegjësi  për  shtypjen  dhe  shpërndarjen  e  TIR  karnetave . Faza  e  pare  e  përmisoj  gjithashtu   edhe  sistemin  sigurisë  ndërkombëtar  dhe  themeloj  një  organ  mbikëqyres  ndër-qeveritar ,Bordin  ekzekutiv  të  TIR – it  (TIRxB ) .  
        Faza  e dytë  apo  pjesa  e  dytë  përmirësimeve  të  TIR  Koventës  vjen  në  fuqi  më  12  Maj  të  vitit  2002 . Kjo  qartësohet  dhe  përcaktohet  ligjërsisht  nga  Admiministrata  përgjiegjëse  e  Autoritetëve   doganore ,  drejtuesve  të  transportit  dhe  organizatave  ndërkombëtare  , që  bëhen  nga  ajo  kohë  e  deri  me  tani , ka  edhe  përgjegjësi  që  bëhen  për  organizim  efektiv  dhe  funksional  nga  Sisitemi  i  siguris  ndërkombëtare .  
        Faza  e  tretë  e  procesit  rishikues  të  TIR-it  fillojë  në  vitin  2000 që  nga  një  këndvështrim  I  lejon  disa  ndryshime  me  përdorimin  e  mekanizmave  modern  elektronik  për  të  dhënat  nga  TIR  Sistemi  , pa  ndryshime  në  esencë  por  me  modernizime  në  kryerjen  e  proceseve .
Me  perfundimin  e  këtij  procesi  rishikues  të  TIR- it  , qeverisja  me  TIR  bëhet  me  një  pozicionim  më  të  mire  për  të  përballuar  kërkesat  e  ardhme  për  transport  ndërkombëtar  sa  më efikas  dhe  tregti  e  aq  më  mirë  në  procedurat  doganore .
Në  të  njejtën  kohë  rishikimet  e  Konventes  së  TIR –it  do  ta  përmirësojnë  kontrollin  qeveritar  , sigurin  dhe  nëse  është  e  nevojshme  ndërhyrjen  në  rregullat  e  sigurisë , efikasitetin  në  procidurat  e  transitit  doganor  që  është  i  nevojshëm  për  transportin  modern  dhe  tregtinë .

2.   Parimet  e  Tir - it  
Tani  shkurtimisht  do  të  shpjegohet  sistemi  i  kalimit  transit  të  doganes  me  TIR  siç  është  potencuar  në  konventen  e  TIR – it  të  vitit  1975 .ky  përshkrim  sqaron  shkurtimisht  se  sa  tërhqës  është  ky  sistem  si  për  palët  kontraktuese  të  transportit  ashtu  për  autoritetet  doganore  duke  pasur  parasysh  thjeshtësinë  dhe  efikasitetin  e  tij .
Me  qëllim  që  të  ofrohet  siguria  e  kalimit  të  mallrave  me  më  pak  ndërhyrje  në  rrugën  e  saj  dhe  njëkohësisht  me  sigurin  maksimale  nga  autoritetet  doganore , sistemi  TIR  përfshinë  pesë  kushte  kryesore  që  formojnë  pesë  shtyllat  më  të  cilat  ngritet  Sistemi  i  kalimit   tranzitor  doganor  apo  Sistemit – TIR :
  1. Transportimi  i  mallrave  nëpër  dogana  me  aprovimin  për  automjete  rrugore  tokësore  dhe  kontejnerët .
  2. Gjatë   gjithë  udhëtimit , të  kryhen  taksat  dhe  tatimet  e  rreziqeve  me  garanci   ndërkombëtare  të  pranueshme  .
  3. Mallrat  duhet  të  jenë  të  shoqëruar  me  dokumentin  e  domosdoshëm  të  transportit  rrugor  të  pranuara  ndërkombëtarë  ( TIR karnet ). Ky  ka  rolin  e  dokumentit  kontrollues  doganor  në  vendin  e  nisjes  , në  vendet  e  kalimit  tranzitor  dhe  në  vendin  e  destinimit .
  4. Masat  e  kontrollit  doganor  bëhen  në  shtetin  e  nisjes  dhe  duhet  të  jenë  në  pajtim  apo  të  miratuara  nga  të  gjitha  shtetet  e  kalimit  transit  dhe  vendi  i  destinimit .
  5. Kyçja  në  procedurat  e  TIR – it mund  të  bëhet  nga :
       
-       Kompanitë  shtetrore  për  lëshimin  e  karnetave  TIR  , dhe
-       Personat  e  rëndomtë  dhe  ligjor  që  mund  të  përdorin  Karnetat TIR.

            Parimet  e  Sistemit  TIR
Sistemi  TIR    është  një  sistem  i  kalimit  transit  doganor  ndërkombëtarë  për  bartjen  e  mallrave  nëpër  rrugë. Ky  sistem  ka  pesë  parime  esenciale  dhe  funksionale . 
Pesë  shtyllat  e  sistemit  TIR  janë  :
  • Aprovimet  për  automjete  rrugore  tokësore  dhe  kontejner
  • Sistemi  i  sigurisë  ndërkombëtare 
  • TIR  karnetat 
  • Njohja  ndërkombëtare  e  masave  të  kontrollit  doganorë 
  • Kyçja  në  kontrollin  e  sistemit  TIR 

    2.3.  TIR  Karneta
Karneta  TIR  ,  është  një  dokument  doganor  ndërkombëtar, dhe  është  përbërës  administrativ  e  TIR – it . Ky  paraqet  argument  vendimtar  se  eksiston  një  siguri  ndërkombëtar  në  interes  të  mallrave  të  transportuara  në  sferën  e  këtij  sistemi  (TIR) .
Nën  mbikqyrjen  e  Bordit  Ekzekutiv  të  TIR  -it  , Unioni  ndërkombërar  i  rrugëve  ( IRU )  konsiderohet  organizata  e  vetme  ndërkombëtare  e  autorizuar  të  shtyp  dhe  të  shpërndajë  Karnetat TIR  kompanive  vendore  të  sigurimit  nën  kushtet  e  caktuara  sipas  kontrates  të  nënshkruar  nga  komuniteti  administrativ  i  TIR – it .
Dhe  secila  kompani  vendore  e  sigurimit  duhet  ti  jep  Karneten  TIR  operueseve  të  transportit  në  vendet  e  tyre  ( dhe  kjo  bëhet  kur  e  kanë  nënshkruar  marrveshjen  sipas  kushteve  të  caktuara  në  deklaratën  detyruese, të  në  mes  të  operuesve  të  transportit  dhe  kompanisë  së  sigurimit ).
     Faqet  e  Karnetit   TIR  dhe  serit  e   dëftesave  përmbajtësore  janë  të  renditura  si  dy  njësi  ( pjesë  përbërëse  )  të  brendshme  : në  njërën  anë  ajo  përfaqëson  pjesën  kryesore  të  Karnetës  TIR  për  pikat  e  kontrollit  , të  cilin  e  bëjnë  auroritetet  doganore  dhe  në  anën  tjeter  me  qëllim  të  efikasitetit  të  sistemit  të  sigurisë  .  prandaj  secili  shtet  që  e  përdor  sistemin  TIR  përdorë  nga  këto  lloje  Karneta .
      Paraqitja  e  Karnetes  TIR  si  e  vlefshme  duhet  që  të  përmban  emrin  , vulën  dhe  nënshkrimet  e  organizates  ndërkonbëtare  dhe  të  kompanisë  e  cila  e  ka  lëshuar  atë  karnet .  Po  ashtu  edhe  palët  kontraktues  të  transportit  duhet  të  bëjnë  plotësimet  sipas  parimit  , kjo  në  vetvete  është  një  dëshmi  se  ekziston  dhe  ka  diguri  garantimi . Karneta  TIR  mbetet  me  vlerë  derisa  të  realizohet  transportimi  në  zyrën  e  doganës  në  vendin  e  fundit  që  duhet  destinuar , por  me  kushte  që  janë  parapar  në  zyrën  e  doganes  në  vendin  nga  du  janë  nis  brenda  afatit  të  përcaktuar  nga  kompania  që  e  ka  licencuar.
Suksesi  i Sistemit  TIR  gjithashtu  mund  të  jetë  i  vlerësuar  prej  numrit  të  madh  të TIR  karnetave  të  shpërndara  dhe  të  dëshuara  për  çdo  vit. Në  vitin  1952  ishin  lëshuar  3.000 TIR  karneta  , ky  numer  edhe  pse  mjatë  I  madh  tejkalohet  me  1960  dhe  arrin  deri  në  100.000  dhe  vazhdon  të rritet  deri  në  800.000  me 1970.  Gjatë  viteve  70-ta dhe  80 –ta  dërkesat  për  TIR  karneta  qëndrojnë  në  mes  të  500.000  deri  në 900.000 . 

Transporti rrugor


Dekadat e fundit mjetet e transportit rrugor janë shtuar dukshëm. Ky ekspansion bazohet në ndërtimin e rrjetit rrugorë bashkëkohorë, zgjidhjet racionale dhe teknologjinë moderne të punës gjatë transportit.
Ndërtimi shumë intensiv i rrugëve moderne, autostradave të gjëra dhe mbi objekteve për bartjen e peshave të mëdha (uratë, viaduktet, etj), mundësojnë transportin rrugorë të gjitha peshave jo të zakonshme për nga masa dhe dimensionet, dhe të cilat nuk mund të transportohen me llojet tjera  të transportit.
Transporti rrugorë mundëson transport të drejtpërdrejt “prej shtëpisë në shtëpi” pa ngarkim të mallit përgjatë rrugës që ndikon negativisht në kualitetin e mallit, dhe në këtë mënyrë gjithnjë më shumë i konkurron transportit hekurudhorë. Asnjë masë e kufizimit të kushtëzuar të transportit rrugorë ndaj atij hekurudhorë nuk mund të japin rezultate. Tash për tash, e vetmja zgjidhje është modernizimi (transporti integral dhe të ngjashme) në mënyrë që transporti hekurudhor, deri diku, të mund të garoj në konkurrencë me transportin rrugorë, në aspektin e kualitetit, realizmit në praktik të transportit dhe çmimeve të tyre.
Rrugët mundësojnë bartjen e mallit me mjetet e transportit rrugorë në gjitha anët e kontinentit, njashtu edhe transportin në mes kontinentit, ujdhesave dhe siujdhesave. Për këtë qëllim janë ndërtuar RO-RO anijet (tragetet) me anë të cilave, posaçërisht, është e lidhur pjesa veriore e Evropës, sikurse edhe Anglia me tokën e Evropës.
Sikurse hekurudha, transporti rrugorë në bazë të llojit, natyrës dhe nevojave të mallit ndikoi në ndërtimin e llojeve të ndryshme të mjeteve të transportit, siç janë: kamionët, kamionët me rimorkio, kamionët me gjysmë rimorkio, kipera për mallra të ngurta, cisterna për materiale të lëngëta, cisterna për çimento, auto frigoriferë, furgona (për konfeksion dhe mobile), kamionë për transportin e kontejnerëve, etj.
Sipas peshës bartëse këto njësi transportuese mund të jenë prej 2 tonësh deri në disa qindra tonelata. Për të arritur bartje të peshave më të mëdha, njësitë e tilla kanë numër të madh të boshteve dhe të pneumatikëve si dhe konstruksion bartës të veçantë.

Komunikacioni rrugorë i mallrave ndahet në:
a)       i brendshëm-komunikacioni vendor
b)       komunikacioni ndërkombëtarë

Në komunikacionin rrugorë me marrëveshjen mbi transportin e mallit transportuesi obligohet që mallin e pranuar për transport ta transportojë në vendin e destinimit dhe aty në atë vend t’ia dorëzoj pranuesit të mallit apo personit tjetër të autorizuar i caktuar nga pranuesi, ndërsa dërguesi i mallit obligohet që transportuesit ti paguaj në emër të transportit shumën e akorduar. Transportuesi mund të jetë entitet apo person fizik. Marrëveshja mbi transportin e mallit në komunikacionin rrugorë është joformal dhe mund të bëhet gojarisht, me telefon, internet dhe me shkrim.
Në komunikacionin rrugorë si dokument transporti është lista e mallit, e cila njëkohësisht shërben si argument se është bërë marrëveshja mbi transportin e mallit.
Lista e mallit shërben edhe si argument se malli është pranuar për transport nën obligimin e transportuesit që ta transportojë, dhe në mënyrë të rregullt t’ia dorëzojë pranuesit ose personit të autorizuar për pranim në vendin e destinacionit. Lista e mallit lëshohet në tri ekzemplarë origjinale, nga të cilat ekzemplari i parë i jepet dërguesit të mallit, i dyti përcillet me mallin dhe i jepet pranuesit të mallit, ndërsa i treti mbetet tek transportuesi.
Lista e mallit në transportin rrugorë, sipas rregullave ligjore (Ligji mbi marrëveshjet e transportit të mallit në komunikacionin rrugorë, Sl. List SRJ, numër 26/95), duhet patjetër t’i përmbaj elementet si në vijim:
  1. data dhe vendi i dhënies së listës së mallit;
  2. emri i personit ose ndërmarrjes dhe adresa e dërguesit;
  3. emri i personit ose ndërmarrjes transportuese;
  4. tabela e regjistrimit të automjetit transportues;
  5. data dhe vendi i ngarkimit të mallit;
  6. emri i personit ose ndërmarrja e pranuesit dhe vendi i zbarkimit të mallit;
  7. përshkrimi i zakonshëm i mallit dhe mënyra e ambalazhimit, ndërsa për materiale të rrezikshme përshkrimi i mallit sipas rregullave;
  8. numri i koletave, shenjat e tyre dhe shenjat e numrave;
  9. pesha bruto e mallit ose sasia e mallit e shprehur në formë tjetër;
  10. harxhimet lidhur me transportin e mallit (kompensimet për transport, harxhimet shtesë dhe harxhimet tjera të bëra nga momenti i arritjes së marrëveshjes mbi transportin e mallit, gjer te dorëzimi i tij pranuesit, si dhe kush i paguan ato;
  11. udhëzuesit e nevojshëm për procedura doganore dhe të tjera;
  12. regjistri i dokumenteve të cilat i bashkëngjiten listës së mallit për ngarkim.

Gjatë plotësimit të dhënave në listën e mallit për ngarkim, transportuesi plotëson të dhënat nga pika 1 deri në 4, kurse dërguesi i mallit prej pikës 5 deri në pikën e 12 dhe të dytë përgjigjen për saktësinë e të dhënave të plotësuara.


1.2.2.1. Konventat mbi marrëveshjen ndërkombëtare të transportit rrugorë të mallit (CMR)


Zhvillimi i transportit rrugorë ndërkombëtarë posaçërisht pas luftës së dytë botërore, ka shfaqë nevojën për akte ligjore apo nevojën për harmonizimin e rregullave të cilat kanë qenë të ndryshme në shumë vende të ndryshme. Për këtë arsye janë nënshkruar Konventat mbi transportin rrugorë me 19 shtator 1949, dhe më vonë e reviduar me 8 nëntor 1968 në Gjenevë, e cila në Jugosllavi është ratifikuar dhe shpallur në “gazetën zyrtare të SFRJ-së” numër 13/77, dhe konventa mbi marrëveshjen e transportit ndërkombëtarë rrugorë të mallit (Konventa CMR) e aprovuar në Gjenevë me 19 maj 1956, e ratifikuar me 29 maj 1958, e shpallur në  “gazetën zyrtare të SFRJ-së” numër 11/58 dhe e cila ka hy në fuqi me 14 shkurt 1961.
Me konventën CMR është rregulluar mënyra e përdorimit të saj, përgjegjësitë e transportuesit për veprimet ose lëshimet e tij, veprimet dhe lëshimet e përfaqësuesve dhe personave përgjegjës të tyre, si dhe autorizuesve të tyre.
Sipas Konventës CMR marrëveshja mbi transportin ndërkombëtar të mallit arrihet me rastin e prezantimit të listës së mallit për ngarkim, i cili shërben si dëshmi e marrëveshjes së arritur mbi transportin e mallit, kushtet e marrëveshjes dhe pranimin e mallit nga ana e transportuesit.
Dërguesi i mallit ka të drejt mbi posedimin e mallit. Njashtu ka të drejt të kërkojë që transportuesi gjatë transportit ta ndalë mallin në rrugë, ta ndërrojë vendin e destinacionit ose mallin t’ia dërgojë ndonjë pranuesit tjetër të mallit, ndryshe nga pranuesi i mallit i cili është shënuar në listën e mallit. Kjo e drejtë ndërpritet me rastin e dorëzimit të mallit, ose të ekzemplarit të dytë të listës së mallit, pranuesit të shënuar në listë.
Transportuesi përgjigjet për mallin e pranuar, dëmtimin ose humbjen e pjesshme apo të plotë të mallit, nga momenti kur e ka pranuar mallin deri në momentin e dorëzimit të tij si dhe vonesat në dorëzim. Me vonesa në dorëzim nënkuptohet nëse malli nuk është dorëzuar në afatin e caktuar kohor, ose nëse, në mungesë të afatit të caktuar kohor, kohëzgjatja reale e transportit pa marrë parasysh rrethanat ekzistuese tejkalon kohën e cila mund të jetë e pranueshme për një vozitës të rregullt.
Kompensimi për vonesa në dërgesë nuk do të paguhet nëse vozitësit nuk i është dhënë vërejtja me shkrim në afat prej 21 ditëve duke llogaritur edhe ditën kur malli i është dorëzuar pranuesit.
Afati i vjetërsimit për ngritje të padisë, lidhur  me transportin, sipas kësaj konvente është 1 vit, përjashtim në rastet qëllimkëqija ose lëshimeve të cilat sipas vlerësimit të gjykatës kompetente konsiderohen si qëllimkëqija, kur afati i vjetërsimit të mbush tre vjet.
Kur, sipas akteve të kësaj konvente, vozitësi përgjigjet për kompensimin e dëmit për arsye të dëmtimit apo humbjes të plotë ose të pjesshme të mallit, kompensimi llogaritet sipas vlerës të cilën malli e ka pasur në momentin e dorëzimit për transport. Vlera e mallit do të përcaktohet sipas çmimit të  mallit në berzë, ose nëse një çmim i tillë nuk ekziston atëherë përcaktimi i çmimit bëhet sipas çmimit të tregut, ose nëse edhe ky çmim nuk ekziston atëherë çmimi përcaktohet sipas çmimit të ndonjë malli të llojit dhe kualitetit të njëjtë. Kompensimi i dëmit nuk mund t’i kaloj 25 franka për kilogram të bruto peshës së mallit të humbur apo të dëmtuar. Me nocionin “franka” nënkuptohet franku i arit të peshës 10/31 gram, të pastërtisë 0.900.
Në rast të humbjes të tërësishme të mallit përpos kompensimit të humbjes kompensohen edhe harxhimet e transportit, doganës dhe harxhimet tjera lidhur me transportin e mallit, ndërsa te humbja e pjesshme kompensimi është proporcional.
Dërguesi mundet, nëse paguan çmim të shtuar transporti, në listën e mallit ta shënoj vlerën e shtuar të mallit e cila tejkalon kufizimet sipas kësaj konvente, dhe me këtë, në rast të humbjes së mallit transportuesi është i obliguar ta kompensoj këtë vlerë.
Teksti origjinal i Konventës CMR gjendet nën kujdes të Sekretarit të Përgjithshëm të Organizatës së Kombeve të Bashkuara.
Marrëveshja mbi transportin rrugor ndërkombëtar të mallit është joformal, por dispozitat e kushteve të përgjithshme të punës së ndërmarrjeve Jugosllave të komunikacionit rrugor publik në transportin rrugor ndërkombëtarë të mallit me mjete motorike kryesisht insistojnë që marrëveshja mbi transportin ndërkombëtarë rrugorë të mallit të jetë e vërtetuar me shkrim.
Vërtetimi me shkrim i marrëveshjes së arritur gojore mbi transportin ndërkombëtarë rrugorë të mallit realizohet me plotësimin e listës së mallit.












ADVOKACIA E BIZNESIT: ROLI STRATEGJIK DHE INFLUENCA MBI  POLITIKEN TREGTARE

Nga. Dr. Anila TANKU
ACIT ( Albanian Center for International Trade)[16]

Pse advokaci?


Biznesi jo vetem ne vendet e zhvilluara, por dhe ne vendet ne zhvillim ka treguar se ka qene iI afte te beje avokatin (te mbeshtese) ne menyre te suksesshme ne funskion te permiresimit te pozites se tij konkuruese ne tregjet nderkombetare.

Materiali qe po paraqesim synon te tregoje shembuj nga jeta reale/best practice dhe te krijoje nje shine (road map) per te ndihmuar biznesin te hartoje/perpunoje strategji efektive te advokacise. Kjo ide lindi si rezultat I eksperiencave shqiptare aktuale lidhur me negocimet ne fushen e tregtise nderkombetare. Eshte e vertete qe eshte kuptuar rendesia e rolit dhe vendit te vete sektorit privat ne keto negociata. Ne se do ta shprehnim kete rol ne menyre te shkurter dhe te nenkuptuar mjafton te permendim shprehjen e R. Badrinath  ( International Trade Forum, issue 3/2002): “Qeverite negociojne, por sektori privat ben biznes” Eshte tashme I mirenjohur fakti qe ne tryezat e negocimit per MTL ne rajonin e Europes Juglindore komuniteti I biznesit ka vendin e tij te pazevendesueshem. Por, cili eshte ne praktike roli I tij? Ne cfare niveli (jo hierarkik, por teknik) ky biznes perfaqesohet? A e njeh komuniteti I biznesit praktiken me te mire dhe shembujt e saj dhe si mund ai t’I zbatoje ato?   

ADVOKACI PER ZHVILLIMIN E TREGTISE-PSE, SI, ,KUR DHE KUSH-do te ishte nje fjali e vetme qe pershkruan qellimin e ketij materiali diskutimi.

Advokacia e biznesit lidhur me politiken tregtare eshte nje ceshtje komplekse qe behet e tille per shkak te nje mori aktivitetesh perberese te saj. Kjo bene te domosdoshem nje fokusim strategjik ne menyre qe perpjekja e multiplikuar e biznesit te perfaqesuar nga kompanite dhe shoqatat e ndryshme te jape rezultate qe te afektojne tregtine nderkombetare.


Shembuj mbi rolin e advokacise
  1. Komiteti i Brazilit mbi Marreveshjen e Pergjithshme mbi tarifat dhe tregtine ishte ne gjendje te influenconte negociatat e Roundit te Uruguajit ne tregtine e sherbimeve ligjore duke sjelle lidershipin ne debatin mbi ceshtjen dhe duke koordinuar me grupe shoqatash te tjere brenda MERCOSUR ( Tregu I Perbashket I Amkerikes Jugore) perfshire Argjentinen, Brazilin, Paraguajin dhe Uruguajin.
  2. Dhoma e Tregtise e Ceylonit eshte e prfshire ne monitorimin e zhvillimeve te politikes tregtare ne interest e kompanive eksportuese te Sri Lankes.
  3. Nje prodhues i materialeve fotografike perfitoi mbeshtetjen e Qeverise se Shteteve te Bashkuara te Amerikes qe te ushtronte presion mbi Japonine per te hequr masat mbrojtese anti-konkuruese mbi shitjen e filmave, nje konflikt qe u paraqit para Bordit qe lidhet me Zgjidhjen e Mosmarreveshjeve te OBT-se.
  4. Nje prodhues i vogel i pordukteve te kozmestikes ne Jordani ishte I afte te perfitonte tarifa te reduktuara ne lendet e para qe importonte pasi ai u ankua ne Zyren e Larte te Jordanise qe merret me keto ceshtje.


Advokacia e biznesit luan nje rol te rendesishem ne pjesen me te madhe te ekonomive-dhe kjo funksionon. Nuk mund te pranohet qe firmat e vogla jane te privuara nga opsionet e influencimit te situates se tregtise nderkombetare. Marredhenia qeveri-biznes eshte e nje rendesie te vecante tashme qe negociatat tregtare multilaterale te Dohas  (nentor 2001) jane ne process. Biznesi duhet te luaje rol ne pergatitjen  e strategjive dhe negocuesit perfaqesues te qeverise duhet te jene ne kontakte te vazhdueshme me perfaqesuesit e biznesit pergjate gjithe procesit te negocimit.

Cfare synon te arrije advokacia?.

Megjithese aktivitetet per arritjen e objektivave te advokacise ndryshojne ne pergjithesi ato mund te  klasifikohen ne keto tre kategori;

  • Pozicion konkurues i permiresuar ne tregjet nderkombetare. Firmat shpesh ushtrojne presion ne funksion te permiresimit te aksesit ne tregjet e huaja dhe mbeshtesin rregullat qe permiresojne pozicionin e tyre konkurues ne keto tregje ( sic jane rregullat per mbrojtjen e te drejtave te pronesise intelektuale per njohje reciproke te standarteve). Kompanite mund te perdorin advokacine direkte jashte, ose kerkojne perpjekje te sponsorizuara nga qeveria.
  • “Shelter” /Mbrojtja nga rreziqet. Kompanite shpesh bejne lobbing per politikat tregtare qe I mbrojne ato nga konkuruesit e huaj, nepermjet tarifave, kuotave dhe masave te tjera mbrojtese ( sic jane privilegjet speciale dhe mbeshtetja qeveritare). OBT njeh nevojen per mbrojtje nepermjet tarifave ne disa raste, sic eshte mbrojtja e “ industrive infantile”, dhe lejon nje trajtim me gjeneroz per vendet ne stadet e par ate zhvillimit ekonomik. Kompanite, duhet te marrin parasysh qe rregullat e OBT-se po behen me te shtrenguara drejt ketyre strategjive mbrojtese nga konkuruesit.
  • Mbrojtje per te kufizuar presionin e grupeve te tjera. Grupet industriale mund te vendosin per t’u angazhuar ne advokaci biznesi per te limituar ose kunderbalancuar perpjekjet e grupeve te tjera te interesit. Firmat qe jane te afektuara ne menyre kontradiktore mund te perfaqesojne nje rast me efektiv si koalicion.

Mesime te vlefshme: Best practice

Ne menyre qe advokacia e biznesit te funksionoje, duhet qe paraqitja te jete intelektualisht koherente, te demonstroje nje interes me dimension publik dhe te jete ne shina me tendencat qeveritare te politikes tregtare. Paraqitja e biznesit duhet te specifikoje “vleren e shtuar”  te nje interesi public te spikatur ne reformen e politikes tregtare qe propozohet. Vendim-marresit nuk jane te prirur te pranojne avantazhe te interesit te gjere dhe te jene te hapur ndaj nje kriticizmi te thjeshte ne mass media dhe ne debatin politik.

Mesimet e nxjerra nga studime rasti/case studies dhe diskutimet me eksperte te advokacise se biznesit sugjerojne keto rekomandime per kompanite dhe shoqatat qe duan te perdorin me mire keto instrumenta per zhvillimin e politikave tregtare:

  • Fokusim ne nje numer te kufizuar te ceshtjeve te mire-percaktuara te politikave tregtare.
  • Mos hezitoni te rishikoni strategjine tuaj te advokacise ne perputhje me eksperiencat dhe mundesite e reja per negocime.
  • Sigurohuni qe strategjite tuaja drejtojne ne menyre efektive advokacine tuaj. Shume ceshtje influencojne publikun gjeresisht nepermjet efekteve te tyre mbi konsumin, punesimin dhe mireqenien sociale. Sa me shume qe te jete e mundur bejeni strategjine tuaj publike. Krijoni mbeshtetjen me te madhe te munshme per perfaqesimin tuaj.

Cfare e ben efektiv nje dialog?

Ka shembuj te dialogut efektiv dhe jo-efektiv.

Dialogu efektiv
Dialogu jo-efektiv
1. karakterizohet nga trajtime te gjera te industrive me nje vizion te kuptueshem ne nivel strategjik.

1. karakterizohet nga kompani individuale te cilat i afrohen qeverise me ankesa “ad hoc” qe perfshijne probleme ne nivel operacional.
2. I afrohet qeverise me pak prioritete kyce qe bazohen ne te dhena te sakta, analiza te sakta, propozime konkrete dhe vleresime te tipit kosto-perftim te zbatimit te tyre.

2.fokusohet me teper mbi koncensionet se sa mbi bashke-pergjegjesine. Dialogu inefektiv prodhon nje “laundry lists” te ankesave te padiferencuara
3. karakterizohet nga fakti qe palet jane ne te njejten ane dhe perballojne konkurencen “jashte” dhe jo ndermjet njeri-tjetrit.


3. karakterizohet nga biznesi dhe qeveria te ulur ne ane te kunderta te tryezes se diskutimit.



Nismat e qeverise

Qendrimet e qeverise dhe te nepunesve publike kane ndryshuar qe nga koha kur megociatoret tregtare ishin nje grup specialistesh , qe punonin te izoluar  ne zyra te vecanta ne ministrine e Tregtise dhe shkonin ne Gjeneve per misione frekuente. Sot, ne pjesen me te madhe te vendeve ne zhvillim, negociatat jane bere nje ceshtje e perbashket e nje numri ministrish dhe agjencish. Praktika e te marrit me ceshtje te politikave tregtare I ka kaluar caqet e burokracise qeveritare dhe eshte shnderruar ne nje “menyre konsultimi” e debateve te hapura publike dhe dialogut me komunitetitn e biznesitte interesuar edhe ne vende qe nuk e kane patur nje tradite te tille sic eshte edhe Shqiperia. Qeverite po ndergjegjesohen mbi nevojen dhe rendesine e perfshirjes se interesave te komunitetit te biznesit ne pergatitjen e strategjive te negocimit. Kjo ndihmon ne formulimin e e strategjive me te mira kombetare, I ben ato me te pranueshme dhe permireson implementimin e marreveshjeve eventuale.


Cfare qendrimi mban biznesi ?

  • I painteresuar: “Negociatat tregtare nuk kane impakt mbi biznesin tim. Nuk e kam kohen teper qe te merrem me ate c’ka bejne diplomatet ne Gjeneve’
  • Spektator I interesuar; “Me duket se po ndodh dicka interesante. Ndoshta duhte te jem I informuar.”
  • I implikuar: “ Disa nga keto qendrime mund te zgjerojne aktivitetin tim dhe te hapin tregje te reja. Duhet te gjej me teper informacion dhe te shoh se cfare prek biznesin tim”

Po biznesi shqiptar?

“Drejtimi I levizjes se shtetit dhe biznesit duhet te jete I njejte. Ne duhet te kemi te qarta prioritetet e qeverise, qe t’I ndjekim me investime dhe t’u paraprijme me projekte. Por edhe qeveria duhte te dije mire kerkesat dhe interesat tona” Keshtu shprehet Z. Luan Bregasi, ( “Biznesi”, 2,2002).

Roli i biznesit:

  • Konsultativ: “jam i kenaqur qe Qeveria po me informon dhe qe po konsultohet me mua per ate cka po ben”
  • Pjesemarres: “ Une mund te sjell argumenta dhe te kontribuoj me idete/pikepamjet e mia ne ate cka qeveria po pergatit”
  • Advokaci: “Studimet dhe analizat e mia tregojne se mund te sigurohen avantazhe ne disa fusha dhe mund te eleminohen disa gabime. Une e kam informuar dhe paralajmeruar qeverine per keto gjera gjate procesit te negocimit”

Informimi i komunitetit te biznesit: rruga drejt advokacise.

Qe nga Seattle, komuniteti i biznesit ka shfaqur rritje te dukshme ne menyren e informimit te tij rreth sistemit tregtar nderkombetar ne ndryshim.

Qeverite negociojne marreveshjet tregtare, por kompanite bejne biznes. Te dy palet jane ne fakt partnere natyrale kur pergatisin dhe ekzekutojne strategjite e negocimit si dhe ne implementimin e marreveshjeve qe rrjedhin prej tyre. Ky partnership kyc qe ka ndryshim te madh ne thithjen e perfitimeve te sistemit te tregtise shumepaleshe , rritet me shpejtesi  cdo dite, vecanerisht ne vendet ne zhvillim dhe ato ne tranzicion si Shqiperia. Ka tre aresye per kete:  

  • Komuniteti I biznesit po ndesh impaktet e ndryshimeve ne sistemin e tregtise nderkombetare.
  • Negociatoret po e ndjejne gjithnje e me teper nevojen e perfshirjes se komunitetit te biznesit ne percaktimin e elementeve te negocimit
  • Te dy palet kane intensifikuar perpjekjet e tyre per te degjuar dhe per t’ju pergjigjur njeri-tjetrit.


Hapat drejt advokacise

Se pari: ne menyre qe dialogu te zhvillohet normalisht, duhet te ekzistoje nje mekanizme qe te perfhsije interlokutoret e pershtatshem/duhur. Duhet te zhvillohen takime te rregullta te Bordeve te tregtise, keshillit konsultativ te biznesit, me shoqata sektoriale e ato te eksportuesve, Dhomat e Tregtise si dhe me OJF.

Pikerisht grupe pune te tipit “ task force” si dhe rrjete kombetare aktive te interesave qe te perfshijne ministrite, biznesin, akademiket, sektorin financiar si dhe gjykatesit tregtare mund te jene mekanizma te fuqishem.

Se dyti: Qe dialogu te jete efektiv, sektori privat duhte te jete i afte te sjelle nderhyrje te kuptimshme. Shpesh sektori privat nu ka shume hapesire per te kontribuar. Ai nuk eshte familiar me ceshtjet dhe problemet e dites dhe atij I mungojne aftesite per te ofruar inpute analitike. Ai nuk ka akses ne informacionin baze, nk ka trainimin dhe aftesite qe nevojiten per kete qellim. Kjo ben qe dialogu te reduktohet ne nivelin e keshillimit.

Se fundi: ne se procesi konsultativ do te kaloje ne nje process pjesemarrjeje dhe eventualisht ne advokaci, duhet te sigurohet nje asistence teknike e tipi “tailor made” . Komuniteti I biznesit kerkon informacion rreth asaj se cfare eshte rene dakord, cfare po paraqitet per negocim dhe cilat jane implikmet ne biznes te ceshtjeve qe po diskutohen. Ata kerkojne trainim per te implementuar marreveshje tashme te perfunduara dhe per te perfituar nga negociatat. Nevoja per te mesuar se sit e analizohen implikimet ne biznes te skenareve te ndryshem duhet te merret ne konsiderate.

Te shtrosh platforma te pershtatshme per dialog, t’I lehtesosh ato dhe te pajisesh biznesin me informacion dhe aftesi ne menyre qe te kaloje nga faza consultative ne pjesemarrje e pastaj ne advokaci eshte nje element esencial I programit te asistences ne kontekstin e Axhendes se Zhvillimit te Dohas.


Pse fokus strategjik mbi advocacine

Lind pyetja: si munden kompanite dhe shoqatat tregtare ne vendet e zhvilluara te perdorin advokacine e biznesit? Si munden ata te identifikojne dhe te percaktojne objektivat e tyre? Kush duhet ta inicioje dhe kush duhet ta mbeshtese perpjekjen per advokaci?

Sigurisht qe nuk ka receta per kete pune, te cilat mund te garantojne suksesin. Eksperiencat tregojne qe eshte e dobishme te identifikohen opsionet baze te disponueshme.

  • Ne cilat fusha te advokacise tregtare jeni  te interesuar? A ka nje “ strategji realiste per sa i takon angazhimeve te vendit tuaj ne kuader te anetaresimit ne OBT? Cfare lloj mbeshtetjeje  duhte te synoni? Si mundet te permiresohet aksesi ne disa tregje kryesore eksporti? Si mund te luaje qeveria rolin e “arbitrit” midis konfliktit te interesave.
  • Si mund te krijohet nje koalicion? A mundet nje kompani specifike, grup kompanish ose shoqata biznesi me te medha te ushtrojne advokaci? Si mundet vendimi te alternohet me objektivat e fushates, burimeve dhe aksesit? Cilat jane potencialet e tjera per koalicion midis anetareve brenda dhe jashte vendit? Cilat grupe interesash jane oponente te objektivave tuaja? Si mund te transformohen oponencat ne aleanca? Cili duhet te jete mesazhi me kryesor per qeverine tuaj? Cfare te dhenash dhe analizash ju duhen per t’I bere argumentat te besueshme? Cfare burimesh ju nevojiten?


“Checklist”  per bizneset shqiptare:

Si mundet biznesi te kontribuoje  ne procesin e hartimit te politikes tregtare?

Nuk ka ndonje model universal qe mund te ndiqet per kete qellim nga secili vend ne zhvillim. Menyra me e mire per te vleresuar se si mund te intensifikohet kontributi I biznesit ne hartimin e politikes tregtare ehte identifikimi I fusheve me problematike. Punohet nepermjet nje sere pyetjesh sic jane:

  1. A eshte shoqata juaj e biznesit ose kompania juaj aktive ne:
    • Analizen e ceshtjeve te politikes tregtare, perfshire zhvillimet ne OBT
    • Mbajtjen e kontakteve dhe venien ne dispozicion te inputeve intelektuale per vendimet ne fushen e politikes tregtare.
    • Sigurimin e leadershipit dhe dhenien e mbeshtetjes administrative ne debatin per politikat tregtare
    • Pjesemarrjen active dhe me kompetence ne konsultimet zyrtare ne ceshtjet e politikes tregtare
    • Aksesin e permiresuar ne vendim-marrje nepermjet nismave joformale
    • Daljen pro ose kunder propozimeve te politikave te cilat pritet te ndikojne mbi performancen e kompanise/industrise tuaj
  2. A perdorni ju plotesisht mundesite per t’I paraqitur qeverise se vendit tuaj verejtjet per politiken tregtare Vecanerisht:
·         A jane perfaqesimet tuaja ne bordet qeveritare te fokusuara e pozicionuara mire?
·         A jane argumentat tuaj te strukturuar mire dhe te mbeshtetura nga evidence bindese
·         A kane njerezit qe ju perfaqesojne statusin dhe aftesite e nevojshme per te optimizuar influencen
·         A eshte e nevojshme te ushtrohet presion per nje akses me te mire
  1. A eshte kompania/shoqata juaj e organizuar mire per te realizuar advokacine. Per shembull:
·         A keni ne perberje te shoqates nje njesi te vecante te ngarkuar me monitorimin e zjvillimeve te politikave tregtare ne interes te marketingut per eksport
·         A raporton kjo njesi direct tek personi pergjegjes per organizaten
·         A keni ju mbeshtetjen e plote te nivelit me te larte te menaxhimit per aktivitetet tuaja
·         A jane aktivitetet e advokacise te konttrolluara dhe vleresuara ne menyre te sakte dhe si matet suksesi I tyre
·         Si vleresohet kontributi I stafit dhe cila eshte lidhja midis skemave te vleresimit dhe motivimit
·         A ka burime te mjaftueshme qe I atribuohen aktiviteteve te advokacise?
  1. A i shfrytezoni sinergjite midis institucioneve te ndryshme qe kryejne aktivitet advokacie te biznesit?
·         Me cilat duke perfshire ketu OJF, shoqata biznesi , departamente specifike te qeverise
·         Me institucione akademike dhe lehtesira kerkimi
·         Me partite politike dhe grupe te tjera interesi
  1. A jeni pjese e ndonje rrjeti internacional ne menyre qe te influenconi qe web-I global I aktoreve te politikes tregtare te “punoje per ju
·         Nepermjet grupeve te interesit ne vende te tjera
·         Nepermjet sipermarrjeve te perbashketa brenda institucioneve nderkombetare net e cilat ju jeni te perfshire
·         A dini se si perfitohet nga asistenca e organizmave nderkombetare si ITC, UNCTAD, OBT, Banka Boterore apo agjenci te tjera si keto
Rekomandime praktike

Disa menyra praktike te advokacise se biznesit ne negociatat tregtare jane:

  • Ndiqni kalendarin e negociatave tregtare, psh nepermjet World Tr@de Net Newsletter ( e dispunueshme ne website e International Trade Center)
  • Koordinoni pozicionin tuaj me ate te grupeve te biznesit ne rajonin tuaj. Ne web-in e siperpermendur do te gjeni permbledhje te progresit ne negociatat tregtare shumepaleshe dhe rishikim te pozicionit negociues te vendeve kryesore qe marrin pjese ne tregtine nderkombetare.
  • Exploroni ne menyre reciproke ne marredheniet nderkombetare business-to-business ne menyre qe te perfitoni mbeshtetje per interesat tuaja. 
  • Perpiquni te kuptoni tensionet brenda qeverise
  • Nxisni menaxhimin e ceshtjeve nepermjet shoqatave te biznesit.

Si mund ta luani institucionalisht rolin e “avokatit”?

I. Behuni anetare te shoqatave te biznesit ekzistuese ose organizohuni ne shoqata te reja. Vetem keshtu zeri juaj do te degjohet, sigurisht ne se eshte i argumentuar.

Biznesi shqiptar po rritet jo vetem nga pikepamja sasiore, por dhe nga ajo cilesore, shprehje e te ciles eshte dhe ndergjegjesimi iI tij per rolin dhe impaktin qe ka organizimi i tij ne shoqata. Shoqatat kryesore te biznesit jane[17]:

Organizatat kryesore te biznesit

Ø  Bashkimi i Dhomave te Tregtise dhe Industrise
Ø  Bashkimi i Industrialisteve dhe Investitoreve ne Shqiperi (BI&ISH)
Ø  Shoqata e Investitoreve te Huaj ne Shqiperi (FIAA)
Ø  Dhoma Amerikane e Tregtise ne Shqiperi.
Ø  Keshilli i Agrobiznesit Shqiptar
Ø  Shoqata e Sipermarresve Italiane


II.Shfrytezoni Borde e organizma te tipit public-privat, apo te ashtuquajtur te pavarur, te cilat po “hyjne ne mode” edhe ne Shqiperi. Te tilla jane:

Keshilli Konsultativ i Biznesit
Keshilli Mbikqyres i Agjencise se Nxitjes se Investimeve te Huaja
Komisioni i Apelimit te Tatimeve.
Grupi Ekonomik i Kompaktit te Investimeve
Keshilli i Agrobiznesit Shqiptar (KASH)



Formalizimi i konsultimeve shtet-privat

Degjimi” i zerit te biznesit perben ne praktiken boterore nje ceshtje parimore e cila i sherben garantimit te hartimit dhe zbatimit te politikave te pershtatshme ne funksion te permiresimit te klimes se biznesit. Vende te ndryshme perdorin degjimin publik ne Parlament, lobingun e institucionalizuar e transparent , debatin publik, si forma konsultimi me te gjithe aktoret e interesuar.

Praktika: Si realizohet bashkepunimi?

1. Keshillit Keshillimor i Biznesit (KKB)

KKB eshte nje institucion qe synon te lehtesoje dialogun qeveri-biznes, ne fushen e pergatitjes dhe zbatimit te legjislacionit ekonomik. Ne fakt ai eshte nje institucion nga me demokratiket qe supozohet te krijoje vlera te shumefishta: (i) rritja e cilesise se legjislacionit ekonomik, qe do te thotre zbatim me i mire, (ii) ngushtimi i hapesirave subjective ne ligje e akte nenligjore, gje qe do te thote ngushtim i hapesires per korrupsion, (iii) promovim i transparencies se legjislacionit, (iv) ndihma per rritjen e institucioneve te biznesit

 KESHILLI KESHILLIMOR I BIZNESIT.

Keshilli Keshillimor i Biznesit eshte krijuar dhe funksionon prane Ministrise se Ekonomise ne baze te Urdherit te Kryeministrit Nr. 137, date 11. 05. 2000 “ Per krijimin e Keshillit Keshillimor per Problemet e Zhvillimit te Biznesit“.
Objekti i veprimtarise se tij eshte sigurimi dhe zhvillimi i bashkebisedimit te vazhdueshem te Qeverise me Komunitetin e Biznesit per hartimin dhe zbatimin e akteve ligjore dhe nenligjore te tilla si: strategjite dhe programet e zhvillimit te biznesit; politikat fiskale dhe doganore, te privatizimit, te prokurimit publik, te nxitjes se investimeve dhe biznesit.
Ministria e Ekonomise ve ne dijeni Keshillin Keshillimor te Biznesit per te gjitha projekt / aktet ligjore te pergatitura nga ministrite dhe institucionet e tjera qendrore dhe organizon tryezat e tij te diskutimit. Perfundimet dhe sugjerimet e mbledhjeve te Keshillit Keshillimor te Biznesit dergohen ne Keshillin e Ministrave dhe institucionet perkatese.
Keshilli Keshillimor i Biznesit perbehet nga eksperte te ministrive, institucioneve  shteterore dhe perfaqesues te organizatave kryesore te bisnesit si: Bashkimi i Dhomave te Tregtise dhe Industrise, Keshilli i Agrobiznesit, Bashkimi i Industrialisteve dhe Investitoreve, Shoqata e Sipermarresve Italiane ne Shqiperi, Shoqata e Investitoreve te Huaj.

2. Grupi ekonomik i kompaktit te investimeve (CET)

Eshte krijuar dhe funksionon ne kuader te Kompaktit  te Investimeve. Perbehet nga perfaqesues te institucioneve shteterore, komunitetit te biznesit dhe te donatoreve.

3. Tryezat e konsultimeve me sektorin privat
Ø  per Strategjine e Zhvillimit Ekonomik e Social
Ø  Per strategjine e eksporteve
Ø  Per Marreveshjet e tregtise se Lire


Kapacitetet analitike te Komunitetit te Biznesit
Duke patur parasysh qe ne efikasitetin e veprimtarise se tyre rol ka dhe forca e argumentimit gjate dialogimit me partneret e tjere sociale per problemet e karakterit mikro dhe makroekonomik, shoqatat e biznesit jane ndergjegjesuar gjithnje e me shume lidhur me rolin e kapaciteteve analitike ne funksion te permiresimit te kaudrit ligjor qe lidhet me problemet e biznesit. Eshte i rendesishem evidentimi i interesave perspektive dhe mbrojtja e tyre me profesionalizem dhe me argumente bindese shkencore perballe partnereve sociale, sidomos perballe shtetit.
Nga intervistat joformale qe jane bere me perfaqesues te Shoqatave te siperpermendura rezulton se:
Ø  atyre u mungojne kapacitetet reale analitike, te domosdoshme per ta bere biznesin nje pale me kompetente ne debatin per rishikimin/permiresimin e politikave tregtare.
Ø  Shpesh biznesi thirret ne tryeza jo ne fillim te diskutimit por kur problemet  jane rrahur nga vete administrata dhe biznesit I lihet shume pak kohe per te shqyrtuar materialet e vena ne dispozicion, aq me teper qe dihet se kapacitetet analiztike (i referohemi ketu grupeve “ ad hoc” qe krijohen) nuk jane “ full time” ne funksion te Shoqatave
Por nuk mund te mohohen faktet qe: (i) Dialogu shtet-komunitet biznesi eshte tashme i institucionalizuar, (ii) eshte rritur ndergjegjesimi i paleve (shteti dh biznesi) per rolin qe u takon ne kete dialog, (iii) eshte rritur cilesia e dialogut-: komuniteti i biznesit ka kaluar nga faza e te ankuarit rreth kuadrit ligjor e rregullator ne fazen e propozimeve konkrete, (iv) ka shembuj konkrete te marrjes parasysh te propozimeve te biznesit si Komisioni i Apelimit te Tatimeve, negociatat ne kuader te Marreveshjeve te Tregtise se Lire dhe te permbushjes se angazhimeve ne kuader te OBT-se. Zeri I biznesit eshte degjuar ne rastet kur ai ka ditur te argumentoje impaktin e ketyre proceseve mbi industrine vendase si ajo e vajit, peshgkut, birres.

Box: Komisioni i Apelimit te Tatimeve
Komisioni i Apelimit te Tatimeve eshte organ i pavarur prane Ministrit te Financave dhe i pavarur ne vendimmarrje. Ai ka gjithe autoritetin e nevojshem per te shqyrtuar apelimin e tatimeve, duke perfshire te drejten per te kryer hetime dhe rillogaritje te detyrimeve tatimore te percaktuara.
Perbehet nga 7 anetare te cilet propozohen: nga Ministri i Financave 3 anetare, nga Dhomat e Tregtise dhe Industrise dhe organizatat perfaqesuese te biznesit 2 anetare, nga Shoqata e Ekonomisteve 1 anetar, nga Ministri i Drejtesise 1 anetar, dhe qe te gjithe emerohen nga Ministri i Financave.
Mandati i tyre eshte jo me pak se 2 vjet, me te drejte riemerimi.

Ç’ËSHTË NJË MARRËVESHJE E TREGTISË SË LIRË (MTL)

MTL është një dokument i negociuar dhe i rënë dakord mes palëve me objektiv liberalizimin e tregtisë. Liberalizimi është i menjëhershëm për produktet me avantazhe të qarta të krahasuara dhe gradual për produkte të ndjeshme ndaj importeve. Për këto të fundit, marrëveshjet parashikojnë reduktim të përshkallëzuar të tarifave doganore dhe eliminimin e tyre përgjatë periudhës kohore deri në krijimin e zonës së lirë tregtare.
Megjithëse në një MTL fiksohen objektiva të matshëm dhe konkretë, MTL është fleksibël, në kuptimin që ajo është e pajisur me mekanizmat e përshtatjes ndaj evolucioneve në raport me periudhën e paranegocimit.
Objektivat e marrëveshjes: Objektivi kryesor i marrëveshjes mund të jetë krijimi nga palët në mënyrë graduale i një zone të tregtisë së lirë gjatë një periudhe tranzitore me kohëzgjatje prej disa  vjetësh.
Objektivat specifike: (i) zgjerimi dhe thellimi i bashkëpunimit ekonomik ndërmjet palëve dhe rritja e standartit të jetesës së popujve, (ii) eleminimi gradual i kufizimeve në tregtinë e mallrave, (iii) vendosja e kushteve të barabarta konkuruese për tregtinë e mallrave, (iv) kontribuimi në heqjen e barrierave ndaj tregtisë, në zhvillimin e harmonizuar dhe zgjerimin e tregtisë botërore, (v) krijimi i kushteve për nxitjen e mëtejshme të investimeve, veçanërisht për zhvillimin e investimeve të përbashkëta në këto vende/në rajon, (vi) nxitja e tregtisë dhe bashkëpunimit midis palëve me vendet e treta.

TREGTIA E MALLRAVE

Negocimi i reduktimeve tarifore për mallrat e importit është mbështetur në specifikat e zhvillimit ekonomik të vendeve respektive. Duke patur parasysh diferencat në nivelin e tarifave doganore të aplikuara nga vendet pjesëmarrëse dhe të sistemeve respektive tregtare, marrëveshjet në disa raste mbartin asimetri kohore në shkallën e reduktimeve tarifore mes vendeve të përfshira.

MEKANIZMA TE APLIKIMIT TE MARREVESHJEVE

MTL përmbajnë në vetvete mekanizmat që ndihmojnë zhvillimin e një tregtie të drejtë e me rregulla loje dhe synon përshtatje ndaj kushteve të reja që mund të krijohen. Kështu:
  • Ekziston mundësia për dhënien e konçensioneve të mëtejshme, sipas zhvillimeve në fushën e politikave bujqësore të brendshme dhe të jashtme të këtyre vendeve.
  • Palëve u njihet e drejta që të kryejnë konsultime për të gjetur një zgjidhje të përshtatshme në rast se importet e produkteve të cilat janë subjekt konçensionesh sjellin probleme serioze në tregjet e palës tjetër. Masa mbrojtëse të nevojshme mund të merren deri në gjetjen e një zgjidhjeje.
  • Për industri në lindje e sipër, ose sektorë që kryejnë ristrukturim dhe përballojnë vështirësi serioze, të cilat gjenerojnë edhe probleme sociale të konsiderueshme, mund të merren masa të jashtëzakonshme me kohëzgjatje të kufizuar në formën e rritjes së tarifave doganore. Tarifa doganore në këto raste nuk duhet të kalojë 25 përqind ad valorem dhe vlera totale e importeve të produktit, subjekt i këtyre masave nuk duhet të kalojë 15 përqind të importeve totale të produkteve industriale.
  • Palët kanë të drejtë të marrin masa mbrojtëse të përgjithshme kur një produkt importohet në një nga palët në sasi të tilla që shkaktojnë ose rrezikojnë te shkaktojnë dëme serioze tek prodhuesit vendas të produkteve të ngjashme ose drejtpërdrejt konkuruese në territorin e palës importuese; ose veshtirësi serioze ndaj çdo sektori të lidhur me të; apo veshtirësi që rezultojnë në përkeqësim serioz të situatës ekonomike të një rajoni.
  • Masa kufizuese mund të zbatohen edhe në rast se njëra palë ndesh vështirësi të Bilancit te Pagesave.

Rregulla të tjera.
Koncepti i liberalizimit nuk shihet i lidhur vetëm me tarifat doganore. Sistemet tregtare dhe kërkesat e legjislacioneve kombëtare që rregullojnë aktivitetet e import-eksportit, shpesh mund të rezultojnë të pakapërcyeshme dhe janë më me kosto se vetë tarifat doganore. Për këtë qëllim, në MTL përcaktohet një kuadër i rregullave që duhen aplikuar në këto aspekte të regjimit tregtar.
Palët duhet të aplikojnë rregullat kombëtare në fushën sanitare dhe fitosanitare në mbështetje me parimin e mosdiskriminimit, pa aplikuar masa të reja me karakter të ekzagjeruar dhe pengues në tregti. Gjithçka duhet të kryhet në përputhje me konventat ndërkombëtare në këtë fushë.
Rregullat e origjinës përcaktohen në një protokoll te veçantë të marrëveshjes, i cili sqaron se mallrat duhet të prodhohen tërësisht apo pjesërisht (sipas disa kushteve të përcaktuara në mënyrë të detajuar) në një vend që të marrin origjinën e vendit eksportues.
Pronësia Intelektuale, Prokurimi Publik, Nxitja e Investimeve dhe shërbimeve realizohen në përputhje më marrëveshjen e OBT-së.

KUADRI INSTITUCIONAL I MARREVESHJEVE


Marrëveshja parashikon konsultime të drejtpërdrejta midis palëve për aplikimin e masave të sipërpërmendura. Kjo institucionalizohet në:
1. Krijimin e Komitetit të Përbashkët, me përfaqësues të secilës palë. Komiteti i Përbashkët:
  • është përgjegjës për administrimin dhe monitorimin e zbatimit të kësaj Marrëveshjeje;
  • siguron zbatimin korrekt të tyre;
  • është institucioni që realizon konsultimet  midis palëve;
  • shqyrton mundësinë e heqjes së mëtejshme të pengesave në tregtinë midis palëve;
  • rekomandon zgjidhje dhe merr vendime për çështje që parashikon Marrëveshja.
2. Për çështje të veçanta krijohen nënkomitete apo grupe pune.
3. Grupe konsultimi mund të funksionojnë në kuadër të problemeve reciproke që lidhen me doganat, çertifikimin, metrologjinë, pronësinë intelektuale, prokurimin publik, etj.








SHENIME PËR UNIONIN EVROPIAN


Emërtimi – Unioni Evropian (EU – European Union) është emërtim i përbashkët për tri integrime të mvetësishme juridike të shteteve të Evropës Perëndimore: Unionin Ekonomik Evropian (EEC – European Economic Community), Unionin Evropian për Qymyr dhe Çelik (ECSC – European Coal and Steel Community) dhe Unioni Evropian për Energji Atomike (EUROATOM – European Atomic Energy Com­munity). Këtyre më vonë u është bashkëngjitur edhe Unioni i ri i krijuar Evropian teknologjik (ETC – European Technology Com­munity).
Me traktatin për bashkim (Merger Treaty) nga viti 1965, janë bashkuar organet e këtyre integrimeve, autorizimet e tyre, shërbimet administrative dhe profesionale, kështu që prej atëherë si emblemë në përdorimin zyrtar përdoret emërtimi Unioni Evropian (EC – European Communities).
Me miratimin e Traktatit nga Mastrihti më 7 shkurt të vitit 1992 gjendja e re përmbajtësore dhe organizative e marrëdhënieve ndërmjet anëtarëve quhet Union Evropian.
Selia – Selia kryesore e Unionit është në Bruksel dhe Luksemburg kurse trupat punuese në qytetet e tjera të vendeve anëtare. Unioni Evropian i ka misionet e veta në shumë shtete në botë.
Themelimi – Unioni Evropian për Qymyr dhe Çelik është themeluar më 18 prill 1951 kur në Paris është nënshkruar traktati ndërmjet 6 shteteve (Belgjika, Franca, RF e Gjermanisë, Italia, Luksemburgu dhe Holanda). Themelet e tij qëndrojnë në planin e Shumanit. Traktati ka hyrë në fuqi më 2 korrik 1952. Unioni Evropian për Qymyr dhe Çelik është themeluar me afat prej 50 vjetësh. Ky afat ka skaduar në korrik të vitit 2002. Unioni Evropian i ka trashëguar të drejtat dhe obligimet e integrimit të suprimuar.
Unioni Ekonomik Evropian është themeluar me traktatin e Romës më 25 mars 1957. Traktati ka hyrë në fuqi më 1 janar 1958. Ka filluar të punoj prej 1 janarit 1959.
Iniciativën për themelim e kanë dhënë vendet e Beneluksit në Asamblenë e Unionit Evropian për Qymyr dhe Çelik në Mesina në maj të vitit 1955. Iniciativa është shqyrtuar gjatë vitit të ardhshëm ndërsa kryetarët e qeverive (të Belgjikës, Francë, Luksemburgut, Italisë, Holandës dhe RF të Gjermanisë) para asamblesë së Romës lidhur me këtë e kanë arritur ujdinë.
Unioni Evropian për Energji Atomike është themeluar njësoj si dhe Unioni Ekonomik Evropian.
Dita e EU 9 maj
Himni: Oda e Haresë (Beethoven).
Flamuri: Në bazën e kaltër yjet e arta në rreth (12 yje).

Shënim: Për shkak të ndryshimit të shpeshtë të emërtimit këto integrime Evropiane (UEE, BE, UE) kemi vendosur t’i shfrytëzojmë sipas radhës së krijimit. Për zhvillimet deri në vitet 1992 është shfrytëzuar emërtimi BE (Bashkësia Evropiane) kurse pas kësaj Unioni Evropian (UE).


Unioni Evropian - Unioni Evropian (Ndonjëherë Unioni) me shkurtesën UE – EU (anglisht European Union) është emër i përbashkët për tri integrime juridikisht të pavarura të shteteve Evroperëndimore: Bashkësisë Ekonomike Evropiane (EEC – BEE – European Economic Communitya), Bashkësisë Evropianë për Qymyr dhe Çelik (ECSC – European Coal and Steel Community) dhe Bashkësisë Evropiane për Energji Atomike (EUROATOM – European Atomic Energy Community).
Me traktatin  për bashkim (Merger Treaty) nga viti 1965 janë bashkuar organet e këtyre integrimeve, autorizimet e tyre, shërbimet administrative dhe profesionale kështu që prej atëherë në përdorim zyrtar është emërtimi i përbashkët për këto integrime të Bashkësisë Evropiane (shpeshherë edhe të Bashkësive) shkurtimisht BE (anglisht European Communities – shkurt EC). Në këtë mënyrë nuk është humbur veçoria juridike. Janë të regjistruara në sekretarinë e OKB, janë pjesëmarrës të barabartë në marrëdhëniet e ndryshme ndërkombëtare dhe i kanë burimet vetjake të të hyrave.
Hapi i mëtejshëm në rrugën e integrimit është ristrukturimi i BE në Unionin Evropian i cili është bërë me miratimin e Traktatit të Mastrihtit më 7 shkurt 1992. Me këtë Traktat janë definuar qëllimet e Bashkësisë deri në fund të shekullit kurse gjendja e re përmbajtësore dhe organizative e marrëdhënieve ndërmjet anëtareve quhet Unioni Evropian (EU – UE).
Formimi i Unionit Evropian është kërkesë e vazhdueshme e Bashkësisë Evropiane. Iniciativat për themelimin e saj janë të kahmotshme e bile edhe atëherë kur rrethanat dhe marrëdhëniet në Bashkësi nuk kanë qenë të papërshtatshme për realizimi e kësaj ideje.
Këto iniciativa kanë pasur jehona pozitive edhe pse lidhur me to në Traktatin e Romës mund të gjendet shumë pak. Vetëm në preambulë flitet për “Unitet më të madh të popujve Evropian” dhe theksohet nevoja “e mënjanimit të pengesave të cilat e ndajnë Evropën”. Në Unioni Evropian bëhet më tepër fjalë për traktatin e për themelimin e Bashkësisë Evropiane për Qymyr dhe Çelik i cili i ka paraprirë Traktatit të Romës. Në këtë traktat sidomos theksohet “faza e re në rrugën e ndërtimit të Evropës” dhe theksohet nevoja që të “bëhen përpjekje maksimale në mënyrë që në periudhën kalimtare të realizohet bashkimi i Evropës”.
Për dallim nga pikëpamjet “zyrtare” të cilat megjithatë janë të rezervuara, ekzistojnë shumë deklarata të evropeistëve të respektuar dhe plane të llojllojshme për realizimin e Unionit Evropian. E tillë për shembull është Deklarata e evropeistit të shquar Gy Molet i cili në Parlamentin Francez me rastin e debatit për tregun e përbashkët kishte deklaruar: “Nuk dua ta fsheh shpresën dhe bindjen time se kur njëherë në pikëpamje ekonomike të vendosen themelet e Evropës, bashkësia e vërtetë politike do të mund të krijohej. Ajo bashkësi nuk do të kufizohet në 6 vende. Në tërë Evropën ekziston dëshira për bashkim”.
Mbi këtë bazë plani i Shumanit në të cilin qëndron prapa themelimi i Bashkësisë për Qymyr dhe Çelik është dashur të arrihet themelimi i Bashkësisë Evropiane të Mbrojtjes dhe i Bashkësisë Politike Evropiane, përkatësisht aktiviteti i J. Monetit i cili e kishte formuar komitetin nacional për Shtetet e Bashkuara të Evropës.
Pas themelimit të Bashkësisë Ekonomike Evropiane, kërkesat për Unionin Evropian më nuk ndesheshin vetëm në deklaratat e disa ithtarëve të flaktë por edhe në konkluzionet e trupave punuese të Bashkësisë Ekonomike Evropiane dhe në mbledhjet e trupave të tyre punuese në nivel më të lartë. Një konkluzion i tillë ka qenë edhe nga mbledhja e kryetarëve të shteteve dhe të qeverive në Bon në vitin 1961. Raporti i Bonit më 18 qershor, me të cilin iu kishte urdhëruar ministrave të punëve të jashtme që në një afat sa më të shkurtër t’i japin propozimet e karakterit statutar të rëndësishëm për bashkimin e popujve të Evropës. I ngjashëm është edhe Davinjon Report – Raporti i ministrave të punëve të jashtme të shteteve anëtare të Bashkësisë Ekonomike Evropiane për problemet e unifikimit politik gjë që është miratuar në Luksemburg më 27nëntor 1970. Këto janë konkluzionet nga samiti i Parisit në vitin 1982, i Kopenhagës në vitin 1983, mandej sërish i Parisit 1973, Hagës 1976, Brukselit 1978, Deklarata solemne nga Shtutgarti 1983, Konkluzionet e Këshillit Evropian në vitin 1984, Projekt marrëveshja e Spinellit për Unionin Evropian nga viti 1984 dhe dokumentet tjera të shumta të datave më të reja.
Konkluzionet e përmendura me shumicë janë të natyrës politike dhe në pjesën më të madhe i përkasin çështjeve si të aftësohet bashkësia Evropiane për veprim politik në politikën e brendshme dhe të jashtme dhe vetëm shkarazi lidhen me përmbajtjet ekonomike të Unionit Evropian. Për dallim prej tyre, Raporti i Tindemansit nga viti 1975 kryesisht i është kushtuar ekonomisë dhe për të mund të thuhet se ka zhvilluar aktivitetet e bashkësisë në bazë të zgjidhjeve të unifikuara ekonomike. Raporti i Tindermansit paraqitet në kohë jashtëzakonisht të ndërlikuara dhe me çrregullime të mëdha ekonomike që u shkaktuan në fundin e viteve të 60-ta dhe fillimin e viteve të 70-ta. Se në çfarë gjendje ishte atëherë Bashkësia më së miri mund të shihet nga Memorandumi i Komisionit të Bashkësisë Evropiane dërguar Këshillit të Bashkësisë në vitin 1969 ku konstatohet se “ose do të lëshojë pe Bashkësia nën presionin e forcave centrifugale ose do t’i shkojë për dore që në kuadër të institucioneve ekzistuese reciprokisht t’i harmonizojë politikat ekonomike nacionale dhe në këtë mënyrë t’i konsolidojë dhe përparojë rezultatet e arritura për të mirën e të gjitha shteteve anëtare”.
Në rrugën e formimit të Unionit Evropian kthesa kyçe është bërë në Samitin e Parisit të Këshillit të Bashkësisë në vitin 1972. Në fakt aty janë kapërcyer dallimet së paku nga shumica e anëtarëve kështu që mund të thuhet se konkluzionet e kësaj Konference të nivelit më të lartë i kanë dhënë hov zhvillimeve në bashkësi. Në komunikimin përfundimtar janë mbarështruar drejtimet e aktiviteteve të Bashkësisë për periudhën e ardhshme dhe është shprehur nevoja e fuqizimit institucional edhe të bashkëpunimit politik.
Në vend të shpartallimit, u arrit dhjetëvjeçari i “përgatitjes” së madhe dhe i konsolidimit. U forcuan aktivitetet drejt vendosjes së sistemit Evropian Monetar (Unioni i parë dhe i dytë monetar), definitivisht u rregulluan çështjet e politikës së përbashkët bujqësore (FEOGA) u përpunua politika e përbashkët doganore ndaj vendeve të treta u vendosën relacionet e reja ndaj shteteve të Mesdheut si dhe me rajonet tjera (politika Latinoamerikane, politika e bashkëpunimit me grupacionin ASEAN) si dhe u mënjanuan shumë pengesa në rrugën drejt vendosjes së Unionit Evropian.
Në këtë drejtim rol të rëndësishëm ka luajtur raporti i Tindermansit (1975) në të cilin qenë numëruar problemet me të cilat ballafaqohej atëherë Bashkësia dhe qenë dhënë propozimet për të dalur nga gjendja e krijuar. Në këtë raport koncepti i Unionit Evropian ngrihet mbi determinantat e pastra ekonomike, kështu që çështja e Unionit shtrohet  si çështje e koncesusit politik të popujve të ndryshëm dhe vullnetit të tyre për të jetuar në një bashkësi të cilën e krijojnë së bashku.
Çrregullimet ekonomike globale në fillimin e viteve të tetëdhjeta të cilat sërish e tronditën ekonominë botërore u bënë shtysë plotësuese për Bashkësinë Evropiane drejt ndërtimit të Unionit Evropian. Nga mesi i kësaj periudhe, Bashkësia e miratoi Librin e Bardhë dhe aktin unik Evropian dhe këto janë dokumente kyçe për kuptimin e zhvillimeve më te reja.
Libri i Bardhë i vitit 1985 është dokument programatik kapital i aktiviteteve të Bashkësisë drejt Unionit Evropian. Në të vështrohen mbi 300 çështje nga sfera të ndryshme të jetës ekonomike të rëndësishme për konceptimin e Unionit Evropian.
Me Librin e Bardhë drejtpërsëdrejti lidhet Akti Unik i vitit 1986. Ky është dokument juridik me të cilin u ndryshuan dispozita të shumta të Traktatit të Romës por janë shtuar edhe dispozita të reja në ç’mënyrë është krijuar një ambient juridik për realizimin e detyrave të miratuara në rrugën e formimit të Unionit Evropian.
Libi i Bardhë është përpiluar me supozimin, se me bashkimin e tregut që mbulon 320 milion njerëz, anëtaret do të merren vesh për mënjanimin e të gjitha pengesave dhe do ta realizojnë bashkëpunimin pa kurrfarë kufizimesh. Mirëpo, Akti unik e ndryshoi sistemin juridik të Bashkësisë. Ai i ndërroi autorizimet e organeve të Bashkësisë dhe futi përmbajtje të reja të rëndësishme për përbashkësinë politike.
Nga mesi i viteve të 80-ta, çdo gjë ishte e përgatitur për realizmin e programit Evropa 92 që në sferën e ekonomisë nënkupton: Evropa pa kufij intern. Në sferën e politikës kjo e nënkupton definimin e mëtejshëm të marrëdhënieve të përbashkëta brenda bashkësisë dhe ndaj vendeve të treta. Kurse në mbrojtje, përcaktimin e elementeve fillestare të lidhjes Evropiane komplekse.
Nga fundi i viteve të 80-ta anëtarët e Bashkësisë Evropiane në nivel më të lartë në tubimin e Milanos më 15 e 16 dhjetor 1990 e përfunduan “Modelin Evropian” me vendimet kapitale të cilat mund të konkretizohen në 5 pika: nën 1. Vendoset politika e jashtme unike (vendimet mbi çështjet parimore miratohen me koncensus); 2. Vendoset politika unike monetare dhe ekonomike. Njësia monetare Evropiane ECU dhe Banka Evropiane (si bankë qendrore e tërë sistemit – EUROFED në të gjitha format fillon të funksionojë më 1 janar 1984); 3. Parlamenti Evropian ristrukturohet nga funksioni këshillëdhënës në trup përfaqësues dhe menjëherë e merr rolin e bashkëvendosjes në procesin e marrjes së vendimeve të rëndësishme të bashkësisë Evropiane (për shembull me rastin e emërimit të anëtarëve të komisionit në punët e llogaritjes dhe në punët e përgjithshme financiare); 4. urdhërohet përpilimi dhe inicimi i procedurave për miratimin e Kushtetutës së përbashkët Evropiane. Në këtë kontekst vendoset shtetësia Evropiane dhe parashihet se në vitin e vjetër 1992 do të shpallet organizata e re shtetërore – Unioni Evropian (Aleanca Evropiane) dhe 5. vazhdohet realizimi i Projektit të Kartës Sociale Evropiane të cilës i u dha dimensioni i njëjtë si dhe çështjeve ekonomike. Me këtë kartë është i lidhur edhe realizimi i Kartës Komunitare mbi të Drejtat Themelore të Punëtorëve nga viti 1989.
Në krahët e fluturimit të tillë erdhi nënshkrimi i Traktatit mbi Unionin Evropian në Mastriht më 7 shkurt 1992 ndërsa zbatimi i suksesshëm i procedurës ratifikuese në parlamentet nacionale të shteteve anëtare i dha shkas besimit se në vitin e vjetër 1992 vendosja e Unionit evropian do të shënohet në veçanti me një disponim solemn.
Mirëpo kjo nuk ndodhi. Vërtetë se u shënua fillimi i “ndërtimit”: të Unionit Evropian por në mënyrë të qetë sepse së shpejti u konstatua se koncepti i miratuar nuk mund të zbatohet aq shpejtë.
Në bazë të Traktatit të përmendur Unioni Evropian mbështet në tri përmbajtje komplekse, të quajtura figurativisht shtylla. Përmbajtja e parë është e lidhur me përfundimin definitiv të Unionit Ekonomik dhe Monetar gjë që pasqyrohet përmes monedhës Evropiane me të cilën do të zëvendësohet paraja nacionale nëpërmjet bankës Evropianë Qendrore e cila do t’i merrte mbi vete pushtetet e emetimit monetar dhe do ta zbatonte politikën monetare në tërë hapësirën e Unionit. Përmbajtja e dytë është e lidhur me unifikimin politik që nënkupton se organet e Unionit do të bartnin autorizime të shumta politike nga të cilat shtetet anëtare nuk mendohet se lehtë do të heqin dorë. Megjithatë, dukej se llojllojshmëria e madhe politike do të ishte pengesë që autorizimet të barteshin lehtë në organet e Unionit Evropian. Me Unifikimin politik është e lidhur edhe ngecja e caktuar e qëllimeve që në Parlamentin Evropian, në Këshillin e Unionit Evropian dhe mbi të gjitha në Komisionin Evropian të barten autorizimet që janë në kategorinë e sovranitetit shtetëror. Përmbajtja e tretë ka të bëjë me Sigurinë dhe Mbrojtjen. Ka qenë e paramenduar që Unioni Evroperëndimor (Aleanca Mbrojtëse – WEU) të ristrukturohet në sistemin e Unionit Evropian dhe kështu të bëhet njëra ndër pikat e tij shtyllë, por në zbatim disa nga anëtaret u kundërvunë duke pohuar se kjo megjithatë nuk duhet bërë meqë ekziston sistemi i NATO-s. Në situatën e krijuar nuk pati rrugëdalje tjetër pos të thirret Konferenca ndërqeveritare me qëllim që problemet e konstatuara të mund të zgjidheshin në fund të marsit të vitit 1996 në Torino.
Nga disa fakte ka mundur të merret vesh se konkluzionet e kësaj konference do të bëjnë një hap prapa në zhvillimin e tërë konceptit. Kjo mund të konstatohet nga fakti se konferenca në Torino nuk ka qenë në nivel të Unionit Evropian por si konferencë e shteteve anëtare. Me këtë është dashur të thuhet se Unioni do të jetë i atillë çfarë e caktojnë anëtaret e tij e jo atë që e caktojnë organet e Unionit. Përveç kësaj vlen të konstatohet se Traktati për Unionin në definimin se çka është Unioni, e shndërron në koncept të Bashkësisë Evropiane për Qymyr dhe Çelik. Dhe më ne fund Unioni Evropian në bazë të Traktatit nuk e fitoi veçantinë juridike dhe qëndron në nivel të tri integrimeve të veta në të gjitha pikat kyçe.

Unioni Evropian – Shtetet Latinoamerikane. Unioni Evropian ka vendosur marrëdhënie në baza bilaterale dhe multilaterale me të gjitha shtetet Latinoamerikane dhe integrimet e tyre. Disa prej tyre janë të inkuadruara në sistemin AKP (Afrika, Karaibet dhe Pacifiku) ndërsa të tjerat janë të mbuluara me traktate të veçanta me klauzola preferenciale.
Unioni mban marrëdhënie me Grupacionin e Andeve, me Grupacionin e shteteve Rio dhe me Sistemin Ekonomik Latinoamerikan në veçanti në lidhje me zgjidhjen e problemeve me të cilat ballafaqohen anëtaret e saj.
Unioni u ofron ndihmë të rëndësishme ekonomike. Mesatarisht për këto qëllime shpenzohen 3 miliardë Euro. Unioni merr pjesë edhe në programin e mbrojtjes së pyjeve të pashkelura të Amazonës.
Përveç qasjes individuale shteteve të caktuara, Unioni zhvillon marrëdhënie globale me tërë hapësirën Latinoamerikane përkatësisht brenda asaj hapësire me grupet e caktuara integrative. Kështu në Madrid më 15 dhjetor 1995 është lidhur Traktati i veçantë për bahkëpunimin tregtar dhe ekonomik me Grupin Merkosul. Një traktat i ngjashëm është lidhur një vit më parë me Grupin Rio. Janë përtëritur traktatet tregtare me Meksikon dhe Brazilin dhe kanë filluar negociatat me shtetet e Amerikës Qendrore jo vetëm me përmbajtje ekonomike por edhe në sfera tjera.

Unioni Monetar – Unioni Monetar është emërtim për shenjën e ndonjë zone valutore të më tepër shteteve të cilat  e zhvillojnë politikën monetare të përbashkët apo unike.
Në bazë të Traktatit për Unionin Evropian, Unioni Monetar është vendosur në viti 1997 ndërmjet shteteve anëtare të Unionit të cilat e dëshirojnë këtë. Në të njëjtën kohë është përcaktuar valuta unike Euro, kurse i tërë sistemi servisohet nga Banka Qendrore Evropiane dhe nga Instituti Monetar Evropian. Selia e tyre është në Frankfurt.
Mirëpo, sa më shumë që është afruar afati për realizmin e përmbajtjeve të përcaktuara për sa i përket miratimit të traktatit për Unionin Evropian, në sferën monetare janë fuqizuar kundërshtimet. Në këtë drejtim kanë prirë britanikët edhe pse në këtë drejtim kanë shkuar edhe disa anëtare të tjera.
Britanikët në veçanti janë vërsulur kundër konceptit sipas të cilit do të ekzistonte vetëm paraja Evropiane. Në vend të kësaj propozojnë që “paraja Evropiane” të jenë 16 valuta të tërë sistemit gjë që me fjalë të tjera se nuk mendojnë t’i nënshtrohen pikëpamjes sipas të cilës “paraja Evropiane” do ta zëvendësonte Funtën. Në situatën e krijuar problemi është tentuar të zgjidhet në mbledhjen e veçantë të kryetarëve të shteteve apo të qeverive të anëtareve të Unionit të mbajtur në Madrid më 17 dhjetor 1995, në të cilën janë miratuar disa vendime të rëndësishme për Unionin Monetar, e pasi që Unioni Monetar është shtyllë e sintezës unike kjo domethënë se prej kësaj varen edhe proceset e mëtejshme integruese edhe për Unionin.
Së pari, është ndërruar emërtimi i parasë së ardhshme Evropiane. Në vend të ECU quhet Euro. Së dyti, është shtyrë afati për realizmin e tërë konceptit. Në vend të vitit 1999, Unioni Monetar do të duhet të përfundonte në vitin 2002. Atëherë gjatë 6 muajve do të bëhej zëvendësimi i parasë nacionale me paranë e Unionit Evropian e cila do ta merrte formën e jashtme dhe veçoritë. Dhe, së treti, janë vendosur rregulla të përpikta të cilat anëtaret patjetër duhet t’i plotësojnë që në përgjithësi të mund të hyjnë në Unionin Monetar.
Duke pasur parasysh kriteret që anëtaret duhet t’i plotësojnë rriten njohuritë se një numër i caktuar i shteteve anëtare nuk do të mund t’i plotësojë, kështu që qysh tani mendohet për përshtatjen me dy shpejtësi. Sipas këtij koncepti Unioni Monetar do të kryhej me ato anëtare të cilat i plotësojnë kushtet ndërsa të tjerat, sistemit do t’i bashkoheshin kur t’i plotësojnë kriteret e përcaktuara.
Dilemat e krijuara do të përpiqet t’i zgjidhe Konferenca ndërqeveritare në vitin 1996 në fund të marsit. Nuk është fare e rastit që për tërë problemin negociojnë qeveritë e jo institucionet e Unionit Evropian. Është fjala për marrëveshjen e qeverive të shteteve nacionale sepse ato janë konstanta të përhershme të tërë sistemit, kurse të gjitha të tjerat janë të nxjerra të cilat vetëm mund të ndikojnë në përparimin apo ngecjen e çështjes.

Unioni Montana – Është emërtimi i popullarizuar për Bashkësinë Evropiane për Qymyr dhe Çelik. Bashkësia është themeluar për të bashkuar prodhimtarinë e hekurit, të çelikut dhe të qymyrit dhe për distribucionin e hekurishteve të vjetra. Kjo është forma e parë e institucionalizuar e shteteve evroperëndimore në fusha të ndryshme. Në mbledhjen e Unionit Montana në vitin 1955 në Mesina, është shprehur qartë ideja për formimin e Bashkësisë Ekonomike Evropiane.

Unioni Politik – Me nocionin Union përgjithësisht shënohet bashkimi ose ngjitja e dy apo më tepër çështjeve apo dukurive paraprakisht të ndara. Në politikë, në të drejtën shtetërore dhe ndërkombëtare koncepti Union përdoret për aleanca, koalicione, federata dhe konfederata të ndryshme. Organizatat e shumta ndërkombëtare gjithashtu veten e shënojnë si Unione (bie fjala Unioni i Postave).
Në Bashkësinë Evropiane, Union Politik konsiderohet procesi i bashkimit tani më ende anëtareve sovrane të Bashkësisë  në një aleancë të re politike e cila në tërësi ose pjesërisht do t’i merrte të gjitha veçoritë e shteteve sovrane.
Lidhur me çështjen se a duhet të jetë kjo Lidhje konfederale në të cilën në strukturat e reja të pushtetit do të barteshin vetëm atributet e caktuara të shteteve moderne apo do të duhet të ishte federatë në të cilën do të formoheshin struktura të reja shtetërore ekzistojnë mosmarrëveshje të mëdha si në meditimet teorike ashtu edhe në veprimin praktik të anëtareve të saj.
Ka ithtarë të shumtë në njërën dhe në anën tjetër, që nga fillimet e Bashkësisë Evropiane. Bashkësia Evropiane është zhvilluar në sferën ekonomike dhe kërkesat për përbashkësi politike, përkatësisht drejt Unionit politik Evropian janë të kohës më të re.
Kooperimi (bashkëpunimi) politik Evropian është konstituar në vitin 1970 jashtë organeve të Bashkësisë Evropiane dhe vetëm pas plotësimit të Traktatit të Romës (Akti Evropian Unik i vitit 1986) është institucionalizuar. Mirëpo, edhe atëherë si bashkëpunim në sferën e koordinimit të veprimit të politikës së jashtme të anëtarëve të Bashkësisë. Vetëm pas Mbledhjes së Milanos të Këshillit të Ministrave me 15 dhe 16 dhjetor 1990, në mënyrë decidive është vendosur se deri në fund të vitit 1992 duhet të përfundohet çdo gjë që është në lidhje me Unionin ekonomik, monetar dhe politik në mënyrë që në fund të vitit 1992 të mund të shpallet Lidhja (Aleanca-Unioni) Evropiane.
Në bazë të këtij konkluzioni Aleanca Evropiane do të kishte: Kushtetutën e Përbashkët Evropiane; Parlamenti Evropian menjëherë do ta merrte të drejtën e vendosjes për të gjitha çështjet esenciale të Bashkësisë Evropiane; do të vendosej politika unike monetare dhe ekonomike, ndërsa Banka Evropiane si bankë qendrore e tërë sistemit do të fillonte të funksiononte prej 1 janari 1994; politika e jashtme do të ishte unike dhe do të përcaktonte çështjet themelore me konsensus; do të themelohej Shtetësia evropiane.
Pikëpamjet parimore në bazë të Unionit Politik Evropian në këtë mbledhje janë shprehur qartë, mirëpo, gjatë 6 muajve të parë janë manifestuar qasje të ndryshme për Bashkimin Evropian. Franca e ka përshpejtuar “Arkitekturën e re Evropiane” me idenë për Konfederatën Evropiane. Gjermania gjithashtu është e prirë që një pjesë të sovranitetit ta bartë në institucionet Evropiane me kusht që Unioni Ekonomik dhe Monetar të mos ngecin prapa Bashkimit Politik. Anglia në këtë drejtim ka mbetur dukshëm e rezervuar. Për shkak të mospajtimeve konceptuale dhe pragmatike të kohës së fundit, shtrohet çështja se a do të mund të realizohet në përgjithësi Unioni politik si njëra ndër shtyllat e Unionit Evropian.

Universiteti i Evropës Qendrore – Universiteti i Evropës Qendrore është themeluar në vitin 1989. Selinë e ka në Pragë dhe Budapest. Ideja për themelimin e Universitetit ka lindur në vitin 1989 në mbledhjen e  Qendrës Inter – Universitare në Dubrovnik  nën ndikimin e Fondacionit të Sorosit i cili e financon universitetin (Soros Fundation Network).
Universitet i Evropës Qendrore punon përmes departamenteve. Ekzistojnë sektorët për studime juridike, ekonomike, histori dhe filozofi, për art dhe arkitekturë dhe për studime Evropiane. Në vitin 1994 ka pasur 525 student. Në kuadër të Universitetit të Evropës Qendrore vepron Instituti – Shoqëria e hapur.

Urdhri Evropian për Arrestim – Pas sulmit terrorist në disa caqe në SHBA më 11 shtator 2001, Unioni Evropian e ka unifikuar urdhrin për arrestim. Aplikimi i urdhrit të përbashkët bazohet në konkluzionet e Këshillit të Evropës për pranimin reciprok të vendimeve juridike dhe aktgjykimeve si bazë e bashkëpunimit gjyqësor në çështjet civile dhe penale.

Valuta – Është shprehje që ka shumë kuptime. Ato janë: 1. Shenja e njësisë monetare të vendit të caktuar; 2. Monedhat e metalta në të cilat janë të farkuara vlerat kurente (vijuese) si mjet ligjor i pagesave; 3. Dita nga e cila fillojnë të rrjedhin kamatat; 4. Plotësimi i ndonjë akti monetar (hipoteka është valutuar – është paguar huaja); 5. Paraja e shteteve të tjera.
Në kuptimin e fundit të theksuar, nocioni valutë është në përdorimin më të gjerë. Secili shtet sovran ka të drejtë ta emetojë valutën e vet si dhe ta përcaktojë raportin ndaj valutave të shteteve të tjera. Mirëpo kjo e drejtë shpeshherë cenohet. Atë që shteti mund ta bëjë me detyrim në hapësirën e vet të brendshme nuk ka kurrfarë force në hapësirën ndërkombëtare dhe atje e drejta e tij përcaktohet me të drejtën e të tjerëve. Prandaj, vlera e valutës së dikujt në tregun ndërkombëtarë varet nga një varg faktorësh dhe determinantash dhe nga sasia e caktuar e parasë së huaj të cilën mund ta marrë për njësinë e valutës së vet. Ky relacion quhet kursi valutor.
Se sa para do të marrë një valutë e caktuar nacionale kur delë në hapësirën botërore mund të përcaktohet në dy mënyra. Në një anë përcaktimi i saj i tregut është në pajtim me ofertën dhe kërkesën dhe mund të jetë rezultat i marrëveshjes ndërkombëtare. Në rastin e parë është fjala për tregun ndërkombëtar te parasë kurse në rastin e dytë fjala është për proceset e atilla ku shtetet që hyjnë në marrëveshje heqin dorë nga një pjesë e sovranitetit të parasë nacionale dhe e bartin atë pjesë të sovranitetit në organizatat e caktuara ndërkombëtare. Në kuptimin modern të fjalës marrëveshja e tillë e parë ndërkombëtare është krijuar menjëherë pas Luftë së Dytë Botërore kur më tepër se 40 shtete janë marrë vesh për paritetet fikse të valutave të tyre fikse dhe për rregullat të cilat do t’i respektonin në rast të sjelljes tjetërfare. Kjo ka qenë Marrëveshja Monetare e Bretonvudit.
Nga pikëpamja e “aftësisë” së valutës së caktuar për t’u ndërruar me valuta të tjera, valutat bashkëkohore mund të radhiten në tri grupe. Në një anë janë valutat konvertibile, dhe në anën tjetër jokonvertibile. Ndërmjet këtyre dy ekstremeve grupi i tretë dhe më i madhi i valutave, janë ato me një shkallë më të lartë apo më të ulët të konvertibilitetit.
Nga grupi i valutave konvertibile, disa ndahen dhe për shkaqe të ndryshme bëhen mjete të dëshiruara të qarkullimit monetar ndërkombëtar. Kur valuta e caktuar bëhet dominuese në hapësirën përkatëse atëherë flasim për zonat monetare.
Në bazë të Statutit të FMN për të qenë një valutë konvertibile duhet t’i plotësojë këto kushte: 1. Ta ketë kursin devizorë real, sepse vetëm ashtu mund të sigurohet bilanci afatmesëm i pagesave; 2. T’i praktikoje dhe zbatojë politikat përkatëse makroekonomike sidomos politikën monetare dhe fiskale; 3. T’i braktisë të gjitha masat e kontrollit të çmimeve; 4. Të ketë rezerva devizore adekuate.
Këto kushte i plotësojnë 68 nga gjithsej 154 anëtare të FMN. Ndërmjet tyre është edhe një numër i dukshëm  i vendeve në zhvillim.
Shtetet, valutat e të cilave nuk janë konvertibile, të cilat askush nuk dëshiron t’i pranojë, janë të detyruara që obligimet e tyre ndërkombëtare t’i kryejnë me valutat konvertibile të shteteve të tjera. Valutat e vendeve anëtare të Unionit Evropian janë konvertibile. Konvertibiliteti i tyre është i vendosur edhe para themelimit të kësaj Bashkësie Ekonomike. Mund të thuhet se pikërisht konvertibiliteti valutor i ka kontribuar dukshëm integrimit të shteteve evroperëndimore. Në raportet ndërmjet anëtareve të Unionit Evropian tani është në veprim e sipër Marrëveshja Monetare Evropiane dhe valuta e përbashkët.

Valutat e përdorshme – Është term nga  afarizmi i Fondit Monetar Ndërkombëtar. Është krijuar gjatë kohës së ndryshimeve dramatike në marrëdhëniet  monetare ndërkombëtare, përkatësisht në afarizmin  e Fondit, kështu që është i lidhur ngushtë me procesin e demonetarizimit të floririt.
Obligimi i anëtares së Fondit që 25% të kuotës së regjistruar ta mbajinë në flori është zëvendësuar me obligimin e deponimit të 25% të kuotës në valuta të përdorshme. Se cilat janë valutat e përdorshme e përcakton Drejtorati Ekzekutiv, e pasi që këto nuk mund të jenë valutat e atyre anëtareve të  cilat Fondi vazhdimisht i përkrah me kredi monetare, është e qartë se fjala është për valutat e shteteve të zhvilluara.

Valutimi EPT (SDR) – 15 gusht 2001 (Pas Euro-s)

Paraja
Vlera
Shkalla e vlerës.
Ekuivalenti në $
Euro
0,4260
0,91040
0,387830
Jeni Japonez
210000
1205600
0,174187
Funta Sterling
0,0984
1,43660
0,141361
US dollarë
0,5770
1,00000
0,577000




1 EPT (SDR) = 1,28038 USD   1 USD = 0,781019 EPT (SDR)

Vendet dhe territoret e asocuara – Është emërtim për vendet dhe territoret e bashkuara të cilat kanë qenë apo gjenden në raporte të veçanta me Belgjikën, Danimarkën, Francë, Italinë, Holandën dhe Britaninë e Madhe. Qëllimi i asocimit është përparimi i zhvillimit ekonomik dhe shoqëror i atyre vendeve dhe territoreve dhe vendosja e marrëdhënieve të ngushta ekonomike ndërmjet tyre dhe Unionit si tërësi.
Në marrëdhëniet ndërmjet Unionit dhe vendeve e territoreve të asocuara janë suprimuar doganat ashtu si në Union. Regjistrimi i vendeve dhe territoreve është i pranishëm në aneksin IV të Traktatit të Romës. Në periudhën e kaluar numri i tyre ka ndryshuar pasi që disa prej tyre janë bërë shtete sovrane.
Nga vendet dhe territoret e asocuara duhet dalluar shtetet e AKP me të cilat Unioni gjithashtu ka marrëdhënie kontraktuese (Konventa).

Vendet e treta – Ky është term i zakonshëm me të cilin në dokumentet dhe elaboratet e Bashkësisë Evropiane (UE) shënohen ato shtete të cilat nuk janë anëtare të këtij integrimi. Ky term nuk bën të përzihet me nocionin e shteteve dhe të territoreve tejdetare përkatësisht me kuptimin e shteteve të bashkëngjitura (nga Konventa Loma, ose ato të traktateve të posaçme).
Me nocionin shtete dhe territore tejdetare mendohet në ato shtete dhe terriotre të cilat janë në marrëdhënie të veçanta me ndonjërën nga anëtaret e Bashkësisë, konkretisht me: Belgjikën, Danimarkën, Francën, Holandën dhe Britaninë e Madhe, ndërsa me shtetet e Konventës Loma mendohet në shtetet e Afrikës, të Karaibeve dhe të Pacifikut (shtetet AKP) të cilat me Bashkësinë Evropiane zhvillojnë bashkëpunim të posaçëm.

Vetëfurnizimi me ushqim – Vetëfurnizimi me ushqim për nga përqindja është i lartë. Për këto arsyera ka kohë që është duke u reformuar bujqësia. Qëllimi themelor i reformës është zvogëlimi i prodhimtarisë por pa cenimin e statusit social të popullsisë bujqësore.
Se si ka lëvizur vetëfurnizimi te disa produkte e pasqyron tabela vijuese:


UE 10
UE 12

1973
1984
1986
Drithërat
91
118
114
Sheqeri
91
128
123
Vera
103
100
109
Pemët
82
83
87
Qumështi dhe prodhimet e qumështit
102
119
119
Mish gjedhi dhe i viçit
96
114
114
Mish i derrit
100
102
102
Mish i pulës
102
107
105
Mish i deleve dhe i dhive
66
76
79
Vezët
100
102
102

Vizat e Anëtareve të UE – Me Dekretin e Këshillit të Unionit Evropian është përcaktuar pamja e vizave të anëtareve të Unionit. Baza juridike e vizave unike del nga Traktati i Mastrihtit kurse Dekreti është miratuar më 29 maj 1995.
Vizat unike janë tiketa me ngjyrë të gjelbër, me shenja të kuqe dhe të kaltra, me emblemën e Unionit Evropian, me shenjën e vendit që e ka dhënë vizën, me numrin serial dhe me mbrojtje të shumëta optike. Viza duhet t’i përmbaj të dhënat për territoret për të cilat vlen, kohëzgjatjen dhe numrin e lejuar të hyrjeve si dhe datën e lëshimit. Vetë shenja “viza” që shënohet në maje mund të jetë në cilëndo gjuhë zyrtare të Unionit Evropian, ndërsa përmbajtja duhet të jetë në gjuhën Angleze dhe Franceze, por mund të jetë në gjuhën e shtetit anëtare të Unionit i cili e ka lëshuar vizën. Vizat patjetër duhet t’i përmbushin standardet e larta teknike me qëllim që t’i vështirësojnë dhe pengojnë esencialisht keqpërdorimet e mundshme.
Njëjtësimi i formës dhe i përmbajtjes së vizave ka lidhje me suprimimin e pengesave në lëvizjen e brendshme të popullsisë dhe me mundësitë që me vizën e lëshuar nga shteti i caktuar anëtar i Unionit të mund të lëvizet nëpër tërë territorin e Unionit.

Zgjerimi Historik i Unionit – Më 16 prill 2003 në Athinë është nënshkruar Traktati mbi anëtarësimin në Unionin Evropian të 10 shteteve të reja. Ky është zgjerimi më i madh në anëtarësinë e Unionit gjer më tani. Edhe më parë ka pasur zgjerime por asnjëherë nume­rikisht aq të madh siç është bërë me këtë rast. (Accession Treaty).
Dhjetë shtetet e reja zyrtarisht do të bëhen anëtare, më 1 maj 2004. ato janë: Qipro, Çekia, Estonia, Letonia, Lituania, Hungaria, Malta, Polonia, Sllovakia dhe Sllovenia. Deri në maj të atij viti shtetet e përmendura do ta kenë statusin e vëzhguesve në Unionin Evropian, në mënyrë që të mund të dërgojnë vëzhguesit në Parlamentin Evropian dhe në këshillat e tij.
Traktati mbi hyrjen në UE do të hyrë në fuqi pas ratifikimit në parlamentet nacionale të 15 anëtareve të gjertanishme, përkatësisht pas referendumit të zbatuar në ndonjërën prej tyre që vendimin për hyrjen në Union ta marrin përmes të referendumit.
Bisedat finale rreth hyrjes në UE janë mbajtur në Kopenhagë në vitin 2002. Atëherë janë definuar kushtet përfundimtare të cilat pretenduesit për anëtarësi duhet t’i plotësojnë dhe ndryshimet që duhet bërë për t’i nënshkruar kontratat e hyrjes.

Zgjerimi i ri i Unionit Evropian – Në Kopenhagë më 12 dhe 13 dhjetor 2002 është miratuar Vendimi mbi zgjerimin e Unionit Evro­pian me 10 shtete të reja, në mbledhjen e Këshillit Evropian me Kryetarët e shteteve apo të qeverive të vendeve anëtare. Këto dhjetë shtete janë: Qipro, Çekia, Estonia, Letonia, Lituania, Hungaria, Malta, Polonia, Sllovakia dhe Sllovenia.
Kështu ka përfunduar negocimi mbi pakon financiare sepse çdo gjë është harmonizuar paraprakisht. Ka munguar vetëm unaza e fundit dhe pasi që është harmonizuar edhe ajo, asgjë nuk ka qëndruar në rrugën e miratimit definitiv.
Në bazë të këtij vendimi, për periudhën e parë 3 vjeçare, Buxheti i Unionit do t’i mbulojë shpenzimet e anëtareve të reja në lartësi prej 40,8 miliardë Euro. Në të njëjtën kohë anëtaret e reja do të paguajnë në buxhet 13,3 miliardë Euro. Në 8 muajt e parë të vitit 2004, 3,3 miliardë Euro kurse gjatë dy viteve të ardhshme nga 5 miliardë Euro. Kjo domethënë se anëtaret e vjetra do t’i kompensojnë 27,5 miliardë Euro. Në çdo banorë të Unionit Evropian bien nga 72,4 Euro.
Nënshkrimi i marrëveshjes së hyrjes në Union është publikuar më 16 prill 2003 në Athinë. Anëtaret e plota bëhen më 1 maj 2004. Nga kjo ditë komesarët nga anëtaret e reja i bashkohen Komisionit Evropian. Anëtaret e reja do të marrin pjesë në zgjedhjet për Parlamentin Evropian në qershor të vitit 2004. Anëtaret e reja në mënyrë të barabartë do të marrin pjesë në Konferencën e ardhshme ndërshtetë­rore në të cilën do të merren vendime të rëndësishme për zhvillimin e mëtejshëm të Unionit. Komisioni i Ri Evropian duhet të zgjidhet deri më 1 nëntor 2004, kur zyrtarisht e merr detyrën e vet.
Jashtë zgjerimit të ri të Unionit kanë mbetur Bullgaria dhe Rumunia ndonëse premtimet kanë qenë të kundërta. Tani si vit i pranimit të tyre përmendet viti 2007. Ngjashëm është edhe me Turqinë por fillim i bisedimeve paralajmërohet vetëm në vitin 2004. Pengesat kryesore në rrugë për anëtarësim janë  mosplotësimi i kritereve politike dhe ekonomike nga Kopenhaga.

Zgjerimi i UE dhe Bujqësia – Drejtorati i Bujqësisë i UE në fund të vitit 2001 e ka publikuar Analizën e efektit të zgjerimit të Unionit edhe me 10 anëtare të reja. Analiza niset nga supozimi se procesi i zgjerimit do të fillojë në vitin 2007 dhe do të përfundojë në vitin 2012.
Efektet e zgjerimit krahasohen me gjendjen e tanishme në të cilën nuk është i përfshirë zgjerimi, si në nivel të Unionit ashtu edhe në nivel të anëtareve. Për këtë qëllim janë bërë shumë studime dhe të gjitha e kanë nxjerrë konkluzionin e përbashkët se leverditë nga zgjerimi i tejkalojnë shpenzimet e zgjerimit.
Përndryshe, studimet nuk flasin se a janë përfshirë në vlerësimin e leverdisë subvencionimet e bujqësisë për anëtaret e reja apo ky konkluzion nuk i përfshinë shpenzimet e subvencionimeve. Në qoftë se është fjala për mospërfshirjen e subvencioneve atëherë konkluzioni është i mundshëm. Në rastin e dytë është vështirë të besohet se leverdia i kapërcen shpenzimet.
Zona afrikane e frangut Francez – zona e frangut Francez në Afrikë i mbulon 14 shtete. Zona përbëhet nga dy grupacione te veçanta.
Në grupacionin e parë 7 shtete anëtare të Unionit Monetar të Afrikës Perëndimore dhe Republika Federale Islamike Komores (WAMU – West African Monetary Union; Benin Faso, Bregu i Fildisht, Mali, Niger, Senegali dhe Togo). Në grupacionin e dytë janë 6 shtete afrikane dhe Banka e Përbashkët Qendrore (BEAC – Banque des Etats de l’Arique Centrale – Kameruni, Republika Qendrore Afrikane, Çadi, Kongo, Guineja Ekuatoriale dhe Gaboni).
Grupacionet e përmendura kanë monedhë të veçantë.

Zona Ekonomike Evropiane - Zona Ekonomike Evropiane (EEA – European Economic Aarea) është emërtimi për Zonën e lirë tregtare e cila është vendosur në marrëdhëniet ndërmjet Bashkësisë Evropiane dhe shoqatës Evropiane për tregti të lirë.
Traktati mbi vendosjen e Zonës EEA është nënshkruar më 2 maj 1992. Është duke u zbatuar prej 1 janar 1994.
Negociatat për rajonin apo zonën EEA kanë zgjatur me vite sepse ka pasur shumë çështje kontestuese e sidomos peshkimi. Mirëpo, edhe para EEA kanë ekzistuar zonat dhe bashkëpunimi i ngushtë ndërmjet Bashkësisë Evropiane dhe shteteve anëtare të sistemit EFTA i cili është zhvilluar në mënyrë dinamike. Bashkëpunimi është mbështetur në bashkëpunimin bilateral të Unionit Evropian dhe shteteve të caktuara anëtare të sistemit EFTA. Me nënshkrimin e Traktatit të themelimit bashkëpunimi ndërmjet këtyre grupacioneve është ngjeshur edhe më tutje, për ç‘arsye Zvicra nuk e ka ratifikuar këtë traktat, kështu që marrëdhëniet e saj me Unionin Evropian janë mbështetur në traktatin paraprak bilateral.
Traktati ose kontrata mbi zonën ekonomike Evropiane bazohet në katër liri: liria e lëvizje së mallrave, lëvizja e lirë e kapitalit, lëvizja e lirë e shërbimeve dhe lëvizja e lirë e njerëzve. Traktati përfshinë bashkëpunimin reciprok dhe në sfera tjera për shembull në sferën shkencës dhe zhvillimit, të ruajtjes së ambientit, të arsimit dhe të politikës sociale.
Traktati mbi zonën EEA ka formuar struktura të përbashkëta institucionale. Në krye është Këshilli i EEA me detyrë të implementimit të përmbajtjeve të kontraktura në marrëdhëniet konkrete. Punët operative i kryen Komiteti i përbashkët i EEA me ndihmën e 5 nënkomiteteve. Ekzistojnë edhe komitetet e tjera të përhershme (Komiteti Ekonomik, Komiteti për barrijera ekonomike në tregti, Komiteti i ekspertëve doganor, Komiteti Konsultativ dhe Komiteti i anëtarëve të Parlamentit).
Emërtimi – zona ekonomike Evropiane – si shenjë për marrëdhëniet ndërmjet shteteve anëtare të Bashkësisë Evropiane dhe të EFTA për herë të parë është përdorur në Deklaratën e Luksemburgut në mbledhjen e Këshillit të Ministrave të Bashkësisë Evropiane dhe të Shoqatës Evropiane për Tregti të Lirë më 9 prill 1984, kur kanë filluar bisedat ndërmjet këtyre dy integrimeve Evropiane. Deri atëherë për shenjë të këtyre proceseve është përdorur koncepti Zona Ekonomike Evroperëndimore (WEZZ), mandej edhe nocioni Hapësira ekonomike Evropiane (Europena Economic Space) prej fundit të vitit 1990 me insistimin e Bashkësisë Evropiane në përdorim është emërtimi Zona Ekonomike Evropiane e cila është dëshmuar edhe me traktat.
Në bazë të indikatorëve themelorë ekonomik, EEA është integrimi më i madh në botë. E kap supremacionin në tregtinë ndërkombëtare dhe gati 70% të qarkullimit të jashtëm tregtar, anëtarët e grupacionit e shkëmbejnë ndërmjet vete.
Pas hyrjes së disa anëtarëve të Sistemit E\FTA në sistemin e Unionit Evropian më 1 janar 1995, në terminologjinë e Unionit Evropian, kuptimi i shteteve EFTA për shenjë të marrëdhënieve recip­roke ka të bëjë vetëm me Islandën, Norvegjinë dhe Lihten­shtajnin.

Zona e Evropës së Mesme e Tregtisë së Lirë - Zona e Evropës së Mesme e Tregtisë së Lirë (CEFTA – Central European Free Trade Area) është themeluar në bazat e Deklaratës së Vishegradit të vitit 1991 dhe të marrëveshjes në Krakov në vitin 1992 ndërmjet Çekisë, Hungarisë, Polonisë dhe Sllovakisë. Marrëveshja mbi vendosjen e Zonës së Lirë Tregtare është në fuqi prej vitit 1993. Prej 1 janarit 1996 në përbërjen e shteteve CEFTA është Sllovenia kurse pas saj kanë hyrë edhe shtete tjera Evropiane. Sot CEFTA ka 8 anëtarë. Përveç themeluesve në të janë: Bulgaria, Rumunia, Sllovenia, Kroacia e cila është bërë anëtare më 1 mars 2003. Sistemi CEFTA mbështetet në liberalizimin  e përcaktuar bilateral të marrëdhënieve tregtare dhe të marrëdhënieve të tjera ekonomike dhe në lirinë e plotë të veprimit ndaj shteteve jashtë sistemit. Sistemi CEFTA e mbulon tregun e rreth 97,5 milion njerëzve dhe nuk do të qëndrojë pos te një numër i anëtareve. Në fakt përveç Kroacisë, Bullgarisë dhe Rumanisë të gjitha anëtaret tjera të sistemit CEFTA më 1 maj 2004 do të bëhen anëtare të Unionit Evropian.

Zona e Gjelbër – Është nocion i cili është shfrytëzuar para se të themelohej Bashkësia Evropiane, kurse ka të bëjë me bujqësinë e përbashkët dhe me politikën e përbashkët bujqësore. Ideja për themelimin e “Zonës së Gjelbër” ka ardhur nga përfaqësuesi Francez në Kuvendin Këshillëdhënës të Këshillit të Evropës (Rene Sharpentier) i cili ka propozuar të themelohet Drejtorati i lartë për bujqësi dhe taksa të kompensimit.
Përveç “Zonës së Gjelbër” ekziston edhe “Zona e Zezë” që si nocion lidhet me prodhimin e thëngjillit dhe me themelimin e Bash­kësisë Evropiane për Qymyr dhe Çelik dhe për distribuimin e hekurishteve.

Zona e lirë tregtare Amerikano – Kanadeze – ndërmjet Shteteve të Bashkuara të Amerikës dhe Kanadasë deri kohë më parë nuk ka pasur marrëveshje ndërshtetërore për tregtinë, gjë që natyrisht nuk domethënë se ekonomitë e tyre nuk kanë qenë të lidhura reciprokisht.
Kontrata e parë ndërmjet SHBA dhe Kanadasë si rajone jo sovrane është lidhur në vitin 1884. Më vonë kjo marrëveshje mbi tregtinë e lirë pjesërisht është kufizuar dhe përtëritur kurse gjatë kohës së protekcionizmit të viteve të 30-ta është suspenduar. Gjatë luftës përsëri është liberalizuar tregtia me materiale strategjikë, kurse rajonet e tëra ekonomike janë vënë nën regjimin e transaksioneve jodoganore.
Me gjithë këto liri dhe kufizime të kohëpaskohshme gjatë 100 vjetëve të fundit tregtia reciproke për nga vëllimi është rritur për 100 herë, ndërsa tregtia botërore në këtë periudhë është rritur për 20 herë.
Kjo e dëshmon lidhshmërinë reciproke e cila manifestohet në shumë sfera ekonomike (transaksioni me mallra, veprimi i kompanive multinacionale, lidhshmëria e sistemeve energjetike, aplikimi i standardeve të njëjta, transferi i teknologjisë, plasmanet e kapitaleve etj.). Shkalla e lidhshmërisë është aq e madhe sa që edhe pa marrëdhënie të kontraktuara formale mund të flitet për një zonë tregtare specifike.
Institucionalizimi i marrëdhënieve reciproke është bërë më 2 janar 1988 kur është nënshkruar Omnibus Act (Traktati për tregtinë e lirë) dhe më 8 dhjetor 1993 kur është  zgjeruar bashkëpunimi përmes sistemit NAFTA (Zona amerikano veriore e tregtisë së lirë ka hyrë në fuqi prej 1 janarit 1994).
Në pajtim me Aktin Omnibus të gjitha pengesat në fushën e marrëdhënieve ekonomike reciproke ndërmjet Kanadasë dhe Shteteve të Bashkuara është dashur të suprimohen në fillim të vitit 1998.
Efektet e këtij traktati janë të mëdha. Vlera e shkëmbimit ndërmjet këtyre dy shteteve tani më është rreth 150 miliardë dollarë brenda vitit dhe llogaritet se si rezultat i këtij traktati do të rritet edhe për 25 miliardë dollarë. Një traktat të ngjashëm mbi tregtinë e lirë Administrata Amerikane do ta lidhë edhe me Meksikën kështu që është i qartë qëllimi i saj që ekonomikisht ta integrojë hapësirën amerikanoveriore dhe kështu të përgatitet  për zhvillimet në shekullin e ri në të cilin ekonomia botërore me siguri do të jetë trepolare. Në të njëjtën kohë kjo është përgjigje amerikane ndaj lëvizjeve Evropiane integruese (Shih NAFTA).

Zona e Tregtisë së Lirë dhe Kroacia – Pas hyrjes në anëtarësinë e Organizatës Tregtare Botërore, në fund të vitit 2000 Kroacia ka lidhur kontrata për tregtinë e lirë me 30 shtete (të gjitha shtetet evropiane përpos shteteve të ish Bashkimit Sovjetik).
Me hyrje në Organizatën Tregtare Botërore (WTO), Kroacia është obliguar t’i zbatojë parimet e mosdiskriminimit, përkatësisht zbatimin e trajtimit nacional dhe të doganave sipas rregullës së Kombit më të privilegjuar. Në pajtim me këtë parim 80% e tregtisë së jashtme zhvillohet sipas rregullave të Zonës së Tregtisë së Lirë.
Në vendet e ish Jugosllavisë (plus Sllovenia) ngërthehet 54% të eksportit Kroat, në shtetet e Unionit Evropian 26%, në shtetet CEFTA 4%. Në shtetet tjera 16% (gjendja e vitit 2002).
Kontratën për Tregtinë e Lirë me B e H Kroacia e ka nënshkruar më 19 dhjetor 2000 kurse zbatohet prej 1 janarit 2001.
Kontratën mbi Tregtinë e Lirë me Maqedoninë e ka nënshkruar më 9 maj 1997 dhe zbatohet prej 1 korriku 1997.
Kontratën mbi Tregtinë e Lirë me Slloveninë e ka nënshkruar më 12 dhjetor 1997 dhe zbatohet prej 1 janarit 1998.
Kontratën mbi Tregtinë e Lirë me Republikën Federative të Jugosllavisë Kroacia e ka nënshkruar më 23 dhjetor 2002 ndërsa zbatimi me siguri do të fillojë nga mesi i vitit 2003.
Duhet theksuar se për Slloveninë Kontrata mbi Tregtinë e Lirë me Kroacinë do të jetë e pavlefshme pas hyrjes së saj në Unionin Evropian. Në marrëdhëniet ndërmjet Kroacisë dhe Sllovenisë do të zbatohet Traktati mbi Stabilizim Asocimin të cilin Kroacia e ka lidhur me Unionin Evropian.

Zona Transatlantike e Tregtisë së Lirë - Zona Transatlantike e Tregtisë së Lirë (AFTA – Transatlancitc Free Trade Area) është emër­timi për institucionalizimin e mundshëm të marrëdhënieve tregtare dhe të tjera ekonomike ndërmjet Shteteve të Bashkuara dhe Evropës.
Këtë ide në vitin 1994 e para e ka lansuar Kanada, kurse e kanë miratuar Britania dhe Gjermania, ndërsa gjatë vitit 1995 është bërë edhe pjesë e politikës Amerikane, në gjurmët e së cilës në dhjetor të vitit 1995 është nënshkruar Programi i Ri Transatlantik (NTA me Unionin Evropian).
Zona Transatlantike e Tregtisë së Lirë, konceptualisht buron nga paramendimi i tërësishëm i Bashkësisë së Re Atlantike si program aksional i Administratës Amerikane për shekullin e ri të ardhshëm. Iniciativa të ngjashme Shtetet e Bashkuara kanë ndërmarrë edhe në Zonën e Pacifikut përmes sistemit APEC.
Në pajtim me konceptin e Zonës së Lirë Tregtare të Trans­atlantikut, në literaturën profesionale ka filluar të shfrytëzohet termi Tregu Transatlantik.


Terminologji biznesore
A
1.  Afarist ose biznesmen – Individ që merret me një e më shumë aktivitete apo veprimtari ekonomike – prodhuese ose sherbyese; në një apo më shumë subjekte biznesore; që punon, menaxhon dhe vendosë, në një apo më shumë subjekte biznesore; në një apo më shumë vende të caktuara.
2.  Abuzim – çdo keqperdorim i pozitës apo besimit të dhënë nga të tjerët; rrjedhimisht çdo tejkalim i kompetencave, autorizimeve dhe i të drejtave perkatëse me punë ose pasuri të caktuara; akt, sjellje a veprim i bërë në kundershtim me dispozitat kushtetuese, ligjore e nenligjore, me të cilat normativisht rregullohet marrëdhënia e caktuar që është objekt i besimit, udhëheqjes ose perdorimit – shfrytëzimit të një gjësendi apo të më shumë syresh.
3.  Aftësi paguese (solvencë) – zotësia kapacitetplote e subjektit biznesor për ti perballur dhe shlyer (pajtuar) të gjitha kerkesat, perkatësisht detyrimet e veta të maturuara, që janë kthyer në gjendje likuiditeti ose pa dibioza dhe vështirësi, mund të shendrrohen në gjendje të plotë likuide.
4. Agjenci – njësi e specializuar institucionale ekonomike që merret me kryerjen e punëve, aktiviteteve të veçanta apo të sherbimeve. Vepron si një pjesë përbërëse; njësi e pavarur ose perfaqsuese e një institucioni ose subjekti biznesor.
5.  Akreditiv eksporti – është një leter – kredi, me anë të së cilës banka ndermjetësuese e likuidimeve e njofton eksportuesin, se një bankë e jashtme, ka hapur në favor të tij, një kredi, që garanton pagesen e mallrave, që ai do ti eksportojë.
6.  Aktivë, kapital (kryesor) ose asete – është tërësi e zërave të aktivit të bilancit kontabet (kontabilar), në të cilat pasqyrohet vlera e të gjitha elementeve pasurore ( materiale dhe jomateriale) të një subjekti biznesor dhe një seri llogari korrigjuese të këtyre vlerave.
7. Ankand (aukcioni, licitacioni) – modalitet i shitblerjes publike, me pjesëmarrje te disa konkurruesve.
8.  Asortiman/i – përfshinë gjithë sasinë e mallit, që është objekt i biznesit të një subjekti biznesor, përkatësisht paraqet tërësinë e mallit që ofrohet në treg.
9. Azhio/disazhio – dallim pozitiv në çmim i cili realizohet atëherë kur vlera e tregut të një letre të caktuar me vlerë, është më e lartë se sa vlera e saj nominale. Disazhio ekziston atëherë kur, vlera e tregut të letres me vlerë, është më e ulët se sa vlera nominale. Vlera nominale e Letrës me Vlerë është ajo që shkruan në Letrën me Vlerë, ndersa vlera e tregut e Letrës me Vlerë është ajo që formohet në treg.
10. Asignacioni (udhëzim) – mënyrë e veçantë e përmbushjes së detyrimeve, ku urdhërdhenësi (asiguanti – udhëzuesi) ia jep për detyrë (e udhëzon) urdhërmarrësin (asiguatin – te udhëzuarin), për të kryer një aktivitet biznesor, me të cilin përmbushën detyrimet dhe kërkesat e personave juridik – pjesëmarrëse në transakcione biznesore.)
11. Anuitet- përcakton kistin e kredisë së paguar,sipas planit të amortizimit.
12. Actus reus (a wrongful act) – akt apo veprim i gabuar.
13.Alonzh (Alonge) – copë letre e shtuar ne siperfaqen e letres se caktuar me vlerë, në të cilën bartësi i letres e ben indosimin e saj,nese ne siperfaqen e letres me vlerë nuk ka hapsirë të mjaftuar.
14.Ab initio –( from the begining) – nga fillimi.
15.Amicus curiae – miqtë e gjykatës,njerëz të angazhuar nga gjykatat per të ndihmuar zgjidhjen e drejtë të qeshtjës,duke dhenë mendime dhe propozime konkrete.
B
16. Barter aranzhmanet – veprime kompezuese, ne të cilat porosia e mallrave, paguhet me mallëra. Përcaktimi i saktë i vlerës së mallrave është me rëndësi. Punët e barterit, janë punë të nderlidhura të biznesit me jashtë, ku dy e më shumë vende ose subjekte ekonomike, merren vesh që të kontraktojnë import dhe eksport në përpjestim 1:1.
17. Banknota – apoen (para) të cilën në bazë të ligjit e emeton dhe leshon në qarkullim, banka emisionare (B.Q.) dhe e cila paraqet mjet ligjor të pagesës.
18. Bankrot/i – rënie, shkatrrim i një subjekti të caktuar biznesor i cili ka rënë në gjendje të tillë – të vështirë ekonomike, që me mjetet dhe pasurinë e mbetur, nuk është në gjendje që ti përmbushë detyrimet vetanake ndaj subjekteve të tjerë ekonomik. Për hir të sigurisë ekonomike – biznesore, me ligj parashihen kushtet dhe procedura e bankrotimit të subjekteve biznesore.
19. Big mek indeksi (angl. Big Mac Index) – indeks që paraqet një mjet apo mekanizëm të matjës së lekundjeve (levizjeve) shmangieve të kursit devizor në treg, nga kursi i cili do të caktohej, në bazë të konceptit të paritetit të fuqisë blerëse (Purchasing Poëer Parity – PPP). Në vend të çmimit të shportës së artikujve kryesor, gjatë llogaritjes së fuqisë blerëse në vende të ndryshme dhe paritetit, Big mek Indeksi shfrytzon çmimin e një artikulli – Big mek hamburgerit, në relacion me dollarin amerikan.
20. Blonket/i – formular i paplotësuar i shtypur. Lloji më i përfaqësuar i blanketeve janë çeqet (blanko çeqet) ose çeqet pa shuma të shkruara në to.
21. Bençmark – (angl. Benchmark-ing) – proces i matjes së vazhdueshme dhe krahasimit të proceseve biznesore të një subjekti biznesor, në relacion me proceset afariste të organizatave me të sukësesëshme nga mbarë bota, me qëllim të marrjes së informatave, që do ti ndihmonin subjektit gjegjës biznesor, i cili është objekt i  analizës dhe matjës së rezultateve dhe  zhvillimive, që ti permirësoj rezultatet e veta, për ecje përpara. Qellimi final dhe  kryesor është ,që subjekti biznesor i cili analizohet ti përmirësojë rezultatët e tij  në biznes dhe mundësisht ti tejkalojë edhe  subjektët e tjera më të mira e më të sukseshsmem, duke  i shfrytëzuar edhe  përvojat  dhe të arriturat e tyre në biznes.
22. Bon – leter me vlerë që përdoret për qellime të ndryshme.
23. Bonitet/i – është vlerë apo cilësi. Boniteti i shfrytzuesit të kredisë në bankë nënkupton aftësinë e tij, që të merr persipër dhe do permbushë detyrimin financiar të pagesës së rregullt të kësteve të kredisë.
 Bonitetipërfshinë edhe veçoritë formale dhe materiale të subjektit të caktuar, te cilin e bëjnë debitor të sigurtë (solnent), qoftë fjala për bankën në të cilën deponohen mjetet ose për ndermarrjën, të cilës i jepën kredi.
24. Bull/bik-
Bull – (ang.bull.gjerm.Hausier, është shprehje e ultë(ofenduese) bursore,që më së shpeshti nënkupton spekulimin,që bëhët me rritjen e qmimeve,shkallëve të kamatës ose të kureve ,në bursën e letrave me vlerë ose në bursen devizore.Kjo shprehje edhe me emrin “punë raportuese” ose spekulim në hos.
Kuptimi i fjalës “bik”,nënkupton përsonin ose organizatën e cila pret ,që qmimet në tregun e letrave me vlerë , në përgjithësi ose qmimet e vetëm disa letrave më vlerë, do të rritën.Duke vepruar në bazë të sypozimit, bik,blen letra me vlerë,me qellim që, më vonë ti shes ato më shtrenjtë, për të fituar në dallimin e qmimit. Bik-u quhet edhe hosist.
25. Bilanci i gjendjës-formë e parqitjës së mjeteve dhe burimeve të mjeteve të subjektit të caktuar biznesor, në ditën e caktuar;
26. Bruto-bilanci - përcakton rekapitulimin e pasqyrës kumulative të qarkullimit të kontos së librit kryesor të subjektit biznesor; ndërsa
27. Bilanci  i suksesit- ,paraqet llogarinë e fitimit dhe të  humbjeve eventuale.
C
28. Cesioni-bartja e kërkesave ose të  e drejtave, me deklaratë me shkrim të kreditorit(cedentit) në llogari të kreditorit të ri(cesionarit).
29. Cedenti- kreditor i cili në bazë të një pune juridike,kerkësen e tij  ose te drjetën e tij në pronë,me kontratë e bartë në përsonin tjetër, me q’rast debitori nuk ka nevojë që të jetë i njoftuar për veprimin e ndërmarrur.
30 Cash-flow-nënkupton,rrjedhimisht paraqet ecurinë dhe shumat e parave të gatshme,gjatë afarizmit- veprimtarisë së subjektit të caktuar biznesor.
31. Cikël i riprodhimit(reproduction cycle) - nënkupton tërësinë e etapave –proqesit ,nëpër të cilin,në mënyrë të përseritshme,kalon produki shoqëror, që prodhohet dhe përdorët në një ekonomi nacionale.Fazat e prodhimit shoqëror janë:procesi i prodhimit të produktit shoqëror i shpërndarjës së vlerës së tij i kembimit përmes formave dhe modaliteteve të ndryshme dhe i përdorimit të tij.
32. Ceteris paribus – do të thotë që:” të gjitha kushtet e tjera mbesin të njejta”.
 Ç
33. Çek-faturë(voucher check)- është lloj i çekut i cili përmban të gjitha  elementet e një fature, për të cilën bëhët  pagesa.
34. Çek falso (forged ose rubber check)- çdo çek  i cili lëshohet nga përsoni i pa autorizuar me ligj ose çeku i falsifikuar.
D
35. Depreciacioni – zvoglim i vlerës së valutës nacionale në krahasim me valutat e tjera. Nocione te kunderta të depreciacionit janë  apreciacioni dhe revalvacioni.
36. Deflacioni – nënkupton rënie të përgjithshme për një periudhë pak a shumë relativisht të gjatë të nivelit të çmimeve të shitjes së mallrave e të ofrimit të sherbimeve në ekonominë nacionale të një vendi. Deflacioni është e kunderta e inflacionit. Deflacioni ngadalësonë shpejtësinë e çarkullimit të monedhës, ilë çmimet e veprimtarisë ekonomike, vështirëson eksportin e mallrave të vendit, rrit papunësinë dhe nëqoftëse nuk ndermerren masat perkatëse për normalizimin e gjendjes ekonomike- mund të kalohet në depresion.
37. Depozitë ose depozitim – është shumë monetare e derdhur në një llogari bankiere me qëllim të ruajtjes së një shume parash ose investimi i caktuar,  me një normë të caktuar interesi-kamate ose e paguar si paradhënie për blerjen e  ndonjë gjëje.
38. Derivate financiare – janë letra me vlerë, të prejardhura nga objektet e tjera, nëpërmjet një marrëveshjeje dy palëshe.
E
39.E drejtë substanciale (substantive law) – është e drejtë e cila i definon të drejtat  dhe pergjegjësitë
40. Emetim ose emision – Vënje në qarkullim e llojeve të ndryshme të monedhave dhe të letrave me vlerë nga institucioni ose persona të tjerë juridik, që janë të autorizuara me ligj.
41. Emetues -  quhet personi juridik që emeton monedhë ose letra të ndryshme me vlerë.
42. Ergonomi – Degë e shkencës ekonomike që studjon mënyrat ose metodat më të përshtatshme të lidhjes së faktorit njerëzorë (punonjësit (punëtorit) me atë teknik të procesit të punës, me qëllim të sigurimit të një efektiviteti sa më të lartë të prodhimit, me anë të kushteve sa më të mira në çdo vend pune; racionalizimit të levizjese gjatë procesit të punës; minimizimin të faktorëve të lodhjes dhe paknaqësisë në punë; të ndarjes sa më të mirë të detyrave dhe përcaktimit sa më të drejtë të objektivave; të ndikimit sa më të madhë të faktorit psikologjik e fizikë në rritjen e rendimentit të punës, të zbatimit të sistemeve sa më stimuluese, të shperblimeve etj.
43. Evazion tatimor – çdo përpjekje e kunderligjshme e tatimpaguesve për fshehjen e të ardhurave, të fitimeve ose të komponenteve të tjera pasurore të tatueshme, falsifikimin e shpenzimeve e të regjistrimeve kontabelore me qëllim të mashtrimit të autoriteteve tatimore për uljen ose mospagimin e shumës së rregullt tatimeve.
F
44. - Fais (usury) – është huadhënie me përqindje të lartë të paarsyeshme të interesit, përkatësisht në normë më të lartë se sa norma maksimale e paraparë me ligj.
45. Faktoringu – veprimtari e firmave ose institucioneve të specializuara që merren me blerjen e borxheve të kompanive të tjera dhe arkëtimin e tyre nga borxhënonjët për llogari të këtyre kompanive.
46. Falimentimi – është paaftësi e një personi fizikë e juridikë për shlyerjen e detyrimeve të tij ndaj kreditorëve të vet. Falimentimi bëhet vetëm me vendim të gjykatës në formë të falimentimit të detyrueshëm dhe të vetshpallur.
47. Franshizing – praktikë e zhvillimit të biznesit që zbatohet nga firmat dhe institucionet e njohura për zgjerimin e veprimtarisë së tyre duke ndihmuar me kushte të caktuara subjektet biznesore që zotërojnë kapitale të vogla për të hapur njësi ekonomike me emertimin e kompanive të shquara.
G
48. Goodvill – paraqet vlerën abstrakte të një subjekti biznesor e cila vlerësohet në bazë të autoritetit, rejtingut dhe namit të mirë biznesor, që ai subjekt ka në treg.
H
49.Hendek rentabiliteti (yield gap) –diferencë pozitive   e një  rentabiliteti mesatar vjetor,të një investimi në aksione,në krahasim me rentabilitetin analog të obligacioneve afatgjatë,që konsiderohet i sigurtë.
50. Hedxhing ose veprim  kundër ballansimi- investim në  lloje të ndryshme të letrave me vlerë dhe derivateve të tyre, me qëllim të paksimit ose eliminimit të rrezikut të humbjeve nga investimet në lloje të tjera të letrave me vlerë. Me veprimet e hedxhingut kryesisht arrihet kunderballancimi i humbjeve të një investitori, nga ndryshimi i çmimeve të akcioneve, të mallërave, të valutave, të normave të interesit, të inflacionit etj.
51. Hipotekim (hypothecation)– quhet veprimi i perdorimit të elementeve të pasurisë së patundshme, si garanci për marrjen e një huaje- kredie,
I
52. Insolvencë (pa aftësi  paguese) (angl.Insolvency,inability to pay)-
Mosaftësia e një përsoni fizik a juridik që ti paguaj në afat dhe shuma të plota detyrimet  ndaj të tjerëve ,në marrdheniet  ekonomike-biznesore.
53.Indeksimi-është lidhja e madhësisë ose e nivelit të një treguesi ekonomik-financiar ,me indeksin e një dukurie tjetër ekonomike-financiare.
54. Indeksi DAX – është indeks si që llogaritet nga bursa e Frankfurtit të Gjermanisë dhe pasqyron levizjen e çmimeve të akcioneve që kuotohen në këtë bursë .
55. Indeksi  Dou –xhouns - DOW- JONES është indeks nga bursa e Njujorkut që pasqyron ecurinë e çmimeve të disa kompanive që kuotohen në te. Ky indeks llogaritet dhe botohet nga bursa e Nujorkut (New York Stock  Exchange =NYSE), si dhe mban emrin e perpiluesit të tij.
56. Indeksi  CAC (CAC Index) - llogaritet nga Bursa  e Parisit dhe pasqyron  levizjet e çmimeve të akcioneve, qëkuotohën në këtë bursë.
57. Indeksi NASDAQ – përfshinë disa indeksa që llogariten nga asociacioni kombëtar i agjentëve të bursës,  të letrave me vlerë të kuotuara nëpërmjet të sistemit elektronik automatik të SHBA (National Association of Securities Dealers Automatic Quotation System =( NASDAQ), të cilët pasqyrojnë levizjen e çmimeve të akcioneve, të kompanive që nuk janë futur në bursë. Nasdaq njofton  për ngritjen e çmimeve të 8 indeksëve për çmimet e  aksioneve të kategorive të ndryshme të kompanive jashtëbursore.
58. Insolvencë – pa aftësi e një personi fizikë ose juridikë për ti paguar borgjet-për ti kryer detyrimet e tij ndaj të tjerëve.
59. I vetpunësuar – është çdo individ që punon në një nisi vetanake ekonomike.
60. Inkoterms( Incoterms) – janë tërësi e rregullave për interpretimin termineve biznesore, të cilat futën në kontratë.Incoterms janë modelterme(klauzola) të shpallura nga Oda nderkombëtare tregëtare me seli në Paris e të pranuara gjithandej, për të  ndihmuar dhe menaxhuar kontratat për shitblerje,në v.1936.kur kishte gjithsejt 11 panprogame, ndërsa tani janë gjithsej 13 nderkombëtare;përkatësisht qarkllimin e lehtë,të sigurtë dhe papengesa të mallrave në biznesin ndërkombëtar.Ato janë:EXË-franko fabrika;FCA-franko transportuesi;FAS-franko bë bordin e anijes; FOB=franko ania;CFR-qmimi me  shpenzimet e transportit;CIF-qmimi me sigurimin e  shpenzimeve te transoportit.

 61.   Indosament- (të letrat me vlerë),paraqet deklaratën me shkrim përkitazi me bartjën e të drejtave,që e ka përsoni  i cili e kanë pronësi  letrën përkatëse me vlerë.Këto të drejta,nga bartësi  i deriatëherëshem i pronësisë dhe të drejtave të tjera të letres me vlerë (indosanti), me indosament bartën, në  përsonin tjetër (indosatarin).
K
62. Kapar – shumë e të hollave që jepet si paradhënie për të garantuar shitësin nga blerësi, për blerje perfundimtare dhe të sukësesëshme të një produkti apo gjësendi.
63. Kapital – tërësi e elementeve pasuror të tundshëm e të patundshëm dhe të elementeve monetare (para, letra me vlerë etj.) që një person fizik apo juridik disponon dhe perdor për zhvillimin e një veprimtarie fitimprurëse
64. Kallo - paraqet humbjen në peshë të produktit për shkak të veçorive të tij.
L
65. “Laissez Faire, Laissez Passer”-  Koncept kryesor i liberalizimit ekonomik i perdorur në shek XVII nga tregtari freng Fransua Lezhendre e i popullarizuar mëtej nga fiziokratët e shek. XVIII dhe i argumentuar më vonë nga Adam Smith dhe Xhon Stjuard Mill. Esenca e këtij koncepti të politikës ekonomike është insistimi për mosnderhyrje të shtetit në ekonomi.
66. Likuiditete – tërësia e formave dhe elementeve pasuror (para, depozita, çeqe, kambiale të arkëtueshme që mund të përdoren menjëherë për blerje mallrash, shlyerjesh detyrimesh ose për financim ekonomik-financiar.
M
67. Marzha – është dallimi në mes të çmimit të shitjes dhe atij të furnizimit. Nga marzha mbulohen të gjitha shpenzimet e biznesit. Shpeshë llogaritet si perqindje nga çmimi i furnizimit.
68.Mediana(median) - metodë statistikore,që aplikohet për përcaktimin e mesit  të serisë së numrave të vendosur në menyrë rritëse (ngritëse)  ose zbritëse.
69.Menaxhimi ose drejtimi (management ) – proces kompleks i organizimit dhe  të drejtimit të një subjekti biznesor, institucioni, themelate apo organizmi tjetër relevant.Funkcioni, synimi dhe qellimi i menaxhimit është suksesi i organizmit perkates, subjektit apo institucionit që menaxhohet.
Të udhëhequrit apo udhëheqja(leading), lypset dalluar nga menaxhimi.Ajo nënkupton(ngerthen në vete) njerin nga funkcionet e  menaxhimit dhe implikon domosdonë e paraqitjes në sqenën menaxhuese të udhëheqësve të caktuar (lidershipit),  të cilët posedojnë zotësi të veqanta për të udhëhequr.
N
70.Neoliberalizëm – rrymë e mendimit të dhjetvjeçarëve të fundit të shekullit XX,që lindi si reagim kunder rrymes kejnsiane të shkencës ekonomi -ke.Neoliberalizmi synon që me argumente të reja, ta mbrojë politiken ekonomike të “Laisez faire-Laissez passe” të shekujve XVIII e XIX ,kur mbizotronte liberalizmi.Neoliberalizmi kundershton  ndërhyrjen e shtetit në ekonomi,duke mbrojtur qendrimin e vetërregullimit automatik të ekonomisë së tregut,përmes veprimit të lirë të forcave spontane të saj.
 71. Norma e punës – efekt-realizim-rezultat, të cilin punëtori, duhet ta realizoj brenda një njësie të caktuar kohore.
72. Norma neto të interesit (net interest rates)- janë norma të interesave të nndryshme të depozitave bankiere,mnus tatimet që merren për interesat e këtyre depozitave,kur ato tatimohen.
O
73. Ortakëri(partnership)-marrëveshje dy e mëshumë palëshe për themelimin dhe zhvillimin e një aktiviteti apo veprimtarie ekonomike-biznesore
74. Operacione të tregut të hapur (open - market operations)-
Janë veprime të Sistemit federal të rezervave të sHBA (Fed),që ndermerren përtë ndryshuar madhësinë-nivelin e ofertës,(masës) monetare në ekonominë amerikane.Qellimi është blerja e obligacioneve  të Qeverisë amerikane,(që mbajnë bankat afariste) nga Fed-i,nepërmjet burses së Nju-Jorkut.
75. Obligacionet private(private bonds,corporate bonds,debenture bonds) – janë obligacione që emetohen  nga subjektet  e ndryshme biznesore, për të siguruar burime të nevojshme financiare,për zgjerimin e aktiviteteve dhe të veprimtarisë së tyre biznesore.Emetohen lloje të ndryshme të obligacioneve.
U
76.Ultra vires – akti ose kontrata, të cilën  korporata nuk ka kompetencë (autorizim) që ta bëj ose ta nxjerr. 
77.Underwriter –an insurer  -  (nenshkrues i sigurimit,sigurues,psh. I sigurimit të pasurisë.
78.Ushur ose ushyr – huazim i parave,perkatesisht dhenie hua e tyre, me shkallë më të lartë se sa shkalla  maksimale e interesit,që lejohet me ligj.           
P
79. Politikë ekonomike (economic polycy)  -   terësi e vendimeve,aktiviteteve dhe veprimeve te shtetit dhe institucioneve të tij kompetente,të mbeshtetura në ligje,për të arritur  objektiva të përgjithshme ekonomike-shoqërore dhe mbrojtjën e interesave të shoqërisë në tërësi,përmes funkcionimit dhe zhvillimit normal të   çdo dege dhe njësie ekonomike të një vendi.
80. Paraja – paraqet mallin e një vlere univerzale.
81.Politika e varfërimit të fqiut(beggar –thy-neighbour)-përfshijnë masat ekonomike,të cilat i ndërmerr një vend,për ti avansuar kushtet e tij ekonomike naconale,rendomë ta zvoglojë papunësinë e cila ka efekte të kundëra në ekonomitë evtë tjerëve;ndaj edhe quhët politikë e varfërimit  të fqiyt tënd.
82. Paraja primare – është para e Bankës Qendrore,të cilën ajo e krijon(emeton) përmes aktiviteteve të saj dhe operaconeve aktive;
83. Pasivë - a – paraqet pasqyrën e burimit të mjeteve nga të cilat janë financuar format e  caktuara të pasurisë.
84. Planifikimi – është përcaktimi me shkrim i qëllimeve, synimeve dhe objektivave të subjektit biznesor në staza afatshkurtëra, të mesme ose të gjara.
85. Profiti – përcakton dallimin në mes të mjeteve të investuara-deponuara dhe shpenzimeve të veprimtarisë biznesore.
86. Produkti – është rezultat i punës së njeriut që i dedikohet shitjes, përkatësisht konzumit.
87. Panikë këmbimi (stock panic,exchange panic,panic selling )- gjendje  psikologjike e rastit, dominuese në  një qast ose në  një hark të caktuar kohor,në tregjet e letraveme vlerë,që shoqërohet nga shitja masive e tyre.
88. Protekcionizëm(protectionism) -politikë e jashtme e një vendi,për mbrojtjën e prodhuesve të brendëshëm-vendor,nga konkurrenca e jashtme.Realizohet nepërmjet aplikimit të  barrierave të ndryshme(tarifave të larta doganore etj),që drejtohen kundër  blerjës (importit) të produkteve të huaja analoge,në dobi të produkteve dhe prodhuesve vendor.
89. Paritet(parity)-barazvlershmëri,ekuivalencë ndërmjet dy madhësive (vlerave ) të  ndryshme;barazi të çmimeve të dy e më shumë artikujve.Aplikohet  shumë në këmbimin e valutave të vendeve të ndryshme,duke nënkuptuar raportin e qendrueshem tëkëmbimit  në mes tyre.p.sh.raporti i një dollari me një euro etj.
90. Peng (pawn)- Lënia  për një kohë  në dispozicion(si garanci) e gjësendeve  me vlerë,pranë një banke a huadhenësi,për  të marr një kredi apo hua me interes e afat të caktuar të pagesës së huas,përkatësisht të  kredisë përkatëse.
91. Prestacion – sjellje –veprim të cilin,ne bazë të detyrimit,kreditori mund ta kerkojë nga debitori.Prestacioni ose prestimi,mund të konsistojë në:dorëzimin e një gjësendi (dare);në kryerjene ndonjë veprimi (facere);në permbajtje nga ndonjë veprim (nonfacere) ose në durim,boshnj.trplenje (pati).

92.Praktikë antikonkurruese (anticompetitive practice) – aktivitet biznesor apo veprimtari e paligjëshme,që e zbatojnë në treg  subjektet e ndryshem biznesor,për kufizimin ose edhe eliminimin e konkurrencës së shendoshë,korrekte,normale,lojale në atë treg dhe demtimin e konkurrentëve të tjerë.
93.Politikë monetare (monetary policy) – pjesë e politikës së gjithmbarshme  ekonomike të një vendi,që perpilohet dhe zbatohet nga autoritetet e tij monetare dhe që perfshin përcaktimin e rregullave dhe kritereve të funkcionimit të institucioneve bankiere  e kreditore;të tregjeve monetare,të ofertës monetare në ekonomi,të nivelit të normave të interesit,të kurseve të kembimeve valutore dhe të kontrollit të inflacionit  në ekonominë e vendit të caktuar.
94.Portofoli (portofolio) –  është gamë e shtrirjes apo madhësi dhe strukturë e investimeve  në  letrat me vlerë, të cilen e ka një individ, subjekt biznesor ose institucion (aksione,obligacione,derivate financiare)dhe quhet portofol i investimeve;ndersa e ardhura që realizohet nga letrat me vlerë të ketij portofoli,(dividenda,interesi,diferenca në çmim) e ardhura e portofolit të investimeve(portofolio income).
95.Partneritet (partnership) – bashkimi (asocimi) i dy e më shumë personave,me qellim  të zhvillimit të biznesit për të fituar.
Partnership at  will- është formë e partneritetit biznesor, që mund të shpërbehët pa dhenë  pergjegjesi,në çdo kohë,nga cilido partner biznesor.
96.Prima faci evidence -  deshmi e cila është  ligjërisht e mjaftueshme,për të provuar ndonjë fakt,në  mungesë të argumentit të së kundertës.                                 
Ç
97. Çmim dumping- quhet çmimi i cili është nën nivelin e plotë të kostosë së prodhimit të një produkti, që  aaplikojnë disa monopolistë ose edhe shtete, në tregje të shteteve të tjera, me qellm të shitjës së produkteve të tyre atje  me çmime më të ulëta se sa në vendet e tyre të origjinës. Qellimi i këtyre çmimeve, sikurse edhe i vete dampingut, është nxjerrja jashtë loje apo  edhe shkatërimi i konkurenteve ose edhei ekonomive të shteteve të caktuara, për të depertuar veta-ata dhe për të dominuar në treg.
98. Çmimi i bursës(stock exchange price)- çmimi ose kursi me të cilin, një produkt-mall ose një letër me vlerë, shitblihet në një bursë të caktuar.
Çmimi  F.O.B. (Free on board price, F.O.B. price) çmim që ngerthen vlerën e blerjës së produktit, si dhe të gjitha shpenzimet e tjera, që duhet të bëhën për ngarkimin e tij, në bordin e anijes me të cilën do të bartët malli deri nëdestinacionin e blerësit.
R
99. Recesioni – është fazë e kontrakcionit të ciklusit ekonomik e cila e pason kulminanten e aktiviteteve ekonomike të një periudhe të caktuar të zhvillimit. Investimet e bazuara në pritjet e së ardhmes, bëhen jo profitabile, rriten deshtimet biznesore-ekonomike; bjen niveli i prodhimit dhe punësimit, gjë që rezulton në zvoglimin e të hyrave.
100. Rentabiliteti (Profit ratio, earning power, pofit capacity, yield ) – marrëdhënia në mes të fitimit të realizuar dhe mjeteve të deponuara. Pra perfaqëson marredhenien (perqindjen) e fitimit (të ardhurës) të realizuar ose të parashikuar,ndaj madhesisë së kapitalit të  (investuar) perdorur në një subjekt biznesor ose ndaj madhesisë së një treguesi tjetër. Kemi rentabilitet të kapitalit, të letrave mevlerë, (Yield),rentabilitet të prodhimit ose të sherbimeve etj.
101. Revizion (auditim)- shikim(konroll) i  veprimtarisë biznesore të subjektit biznesor, nga organi, institucioni ose firma e autorizuar me ligj.
102.Rabat (rebate) – quhet perqindja e zbritjes mbi  çmimin e shitjes me pakicë, që shitësit me shumicë ua  akordojnë njësive ekonomike-biznesore me pakicë, me qellim , që këto të fundit ti mbulojnë shpenzimet e tyre dhe të realizojnë fitim perkatës, në veprimtarinë e tyre.
103.Reformë ekonomike,financiare e monetare (economic, financial and monetary reform) - nenkupton ndryshimet rrenjesore, që  behën në  sistemin ekonomik,financiar dhe monetar të një vendi e që prekin format e pronësisë,mekanizmin e funkcionimit të ekonomisë së tregut në terësi;sistemin tatimor, financiar, monetar dhe doganor të tij.
104. Real property – toka dhe të gjitha të drejtat që kanë të bëjnë me tokën.
S
105.Status quo ante – pozitat  origjinale të palëve kontraktuese, para se të bejnë marrëveshje ose të  kryejnë ndonjë veprim tjetër  lidhur me kontratën.
106. Sueps (swaps) – këmbim i pagesave financiare.Sueps paraqet një lloj kontrate, që zbatohet  në të ardhmen, përmes të cilës, palet vendosin të këmbejnë shuma të caktuara pagesash , por për ndonjë apo më shumë  termine (data)  të ardhshme gjatë vitit. Sueps, në fakt paraqet ose paraqesin në shumës modalitete bashkëkohore dhe komplekse të derivateve financiare, në mes të subjekteve të interesuara biznesore.
107. Sistemi fedetal i rezervave i SHBA – institucion i SHBA që kryen funkcione të Bankës Qendrore të atij vendi. Shkurtimisht quhet Fed dhe është i përbërë nga 12 banka më të mëdha rajonale të SHBA-së. Është institucion i pavarur.
108.Sui juris (legaly competent,possessing capacity) – qenësia juridikisht kompetente;posedimi i kapacitetit  të caktuar.
SH
109. Shitje  e detyrueshme (forced sale)-qdo shitje ,që bëhët  me vendim të plotëfuqishëm dhe të ekzekutueshëm gjyqësor,pavarësisht nga pelqimi i pronarit ose jo.
110. Shkolla e Qikagosë- e njohur për pagimin e rrymës së mendimit ekonomik monetarist, me përfaqsuesin e saj Milton Friedman, profesor i univeritetit të Qikagos dhe fitues i çmimit Nobel për ekonomi.
T
111. Transakcioni – paraqet qdo  operacion biznesor të bartjës së pasurisë mbi mallrat ose paratë(letrat me vlerë),nga një subjekt ,në një tjetër.
112. Tatimi mbi vlerën e shtuar – aplikohet në menyrë kumulative mbi vlerën e shtuar të çdo produkti e sherbimi, gjatë kalimit të tij nëpër hallka të ndryshme të prodhimit, të përpunimit të shpërndarjes e të shitjes konsumatorit. Është tatimi më i rëndësishëm indirekt.
113. Transferi i teknologjisë-  është proqes i importit dhe eksportit të diturive dhe teknologjisë.Mund të jetë  transfer komercial dhe jokomercial.
114. Telemarketingu—shfrytëzimi i ideuar dhe i planifikuar  profesionalisht i telekomunikimeve në perpjekjet e marketingut dhe të shitjës
115. Tapi (Title –deed of property)- dokument ligjor me prejardhje nga sistemi i regjistrimit të pasurive të paluejtshme turko-osman,që verteton pronësinë  e dikujt në pasurinë e paluajtshme të tij.
V
116. Vlera nominale ( angl.nominal or face value) – është vlera e një monedhe ose e një letre me vlerë, që është e shtypur në siperfaqe të tyre, si dhe vlera e një objekti material, që përputhet me çmimin e shkruar mbi te.
117.Vetëpunësuar(I) (angl.self-employed)  -  individi që punon në punë të tij;në një njësi të vetë ekonomike, të cilën e posedon dhe udhëheq vetanakisht.
118.Vlerë e ponderuar ( angl. value weighted) – është vlera e një kompanie e cila llogaritet ,duke shumëzuar numrin e aksioneve të saj,me çmimin  (kursin  mesatar të një aksioni,të percaktuar me anë të një teknike të posaqme të percjelljes se çmimeve të ketij aksioni në bursë,gjatë një periudhe  të caktuar kohore.
119. Vlerë tregu (market value) – madhësia e çmimit,me të cilin një element pasuror (mall,sherbim,leter me vlerë,pasuri e patundur etj.) shitblehet efektivisht në treg,në perputhje me ecuritë e ofertes dhe kerkeses,në një qast ose hark të caktuar kohor.
XH
120. Xhiro  (Turnover) – Përfaqson totalin e arketimeve nga shitja e produkteve të mallrave dhe sherbimeve të një subjekti biznesor, gjatë një periudhe kohore të  caktuar.
121.Xhirim ose prapanënshkrim ( angl. Endorsement ) – nënshkrim i bërë në shpinën e një letre me vlerë,në çastin që  poseduesi ose zotruesi i tij  ia transmeton një personi tjetër, të drejtën e  pronësisë.
Z
122. Zonë e lirë biznesi ose zonë e lirë-hapsirë e lirë biznesore e caktuar brenda kufinjëve të një vendi apo shteti(në skele detare, aeroporte, depo ose qfardo vendi tjetër, por që është jashtë territorit të doganave të po atij shteti).
ZH
123. Zhvlerësim i valutës (devaluation)-ulje e vlerës së monedhës,përkatësisht valutës nacionale të një vendi,në relacion me valutat e vendeve të huaja.Zhvlersimi manifestohet në ndryshimin e kursit të këmbimit  me valutat naionale të vendeve të tjera;do të thotë shprehet  në uljën e numrit të njësive  të një apo më shumë valutave të huaja,që blihen me një njësi të valutës vendore-nacionale.



















Regjistri i shkurtesave
ACP                 Shtetet e Afrikës, Karaibeve dhe të Pacifikut të lidhura me UE me anë të Konventave Lom (African, Carribbean and Pacific contries party to the Lome Conventiona)
AGREP            Regjistri i projekteve shkencore në bujqësi (Inventory of Agricultural Research Projects)
ASEAN            Bashkësia e shteteve të Azisë Juglindore (Association of South-East ASina Nations)
ATLANTIS       Pilot programi për zhvillimin ekonomik dhe të mbrojtjes së ambientit në rajonin komunitar të Atlantikut (Pilot Measure to Promote Economic Dvelopment and the Environment in the Community’s Atlantic regionss)
AVICENNE      Bashkëpunimi shkencor dhe teknologjik me shtetet e Magrebit dhe shtetet e tjera të Mediteranit (Science and Technology Cooperation with the Magreb and Other Mediterranean Countries)
BRITE             Hulumtimet themelore të teknologjive përparimtare (European Research on Advanced Materials)
CAP                 Politika e përbashkët bujqësore (Common Agricultural Policy)
CCC                Këshilli Konsultativ i Konsumatorëve (Consumers Consulative Council)
CECAF            Komiteti për Peshkim për pjesën Qendrore të Atlantikut (Fisher Committee for the Easter Central Atlantic)
CEN                Komiteti Evropian për standardizim (European Committee for Standardizationa)
DENELEC       Komiteti Evropian për Standardizimin në lëmin e elektroteknikës (European Committee for Electrotechnical Standardization)
CFSP              Politika e jashtme e përbashkët dhe e sigurisë (Common Foreign and Security Policy)
CIS                  Bashkësia e Shteteve të Pavarura (Coomonëelath of Indepedent States)
CIS                  Sistemi Informativ Doganor (Customs Information System)
COST              Bahkëpunimi Evropian më fushën e hulumtimeve shkencore dhe teknologjike (European Cooperatiohna on Sceintific and Tehnical Eeserarch)
CSCE              Konferenca Evropiane për Siguri dhe Bashkëpunim (Conferenca on Security and Cooperationa in Eurpe)
EAGGF            Fondi Evropian për Ndihmë dhe Garanci Bujqësisë (European agricultural Gidance and Giuarantee Fund)
EBRD              Banka Evropiane për Rindërtim dhe Zhvillim (European Bank for Reconstruction adn Development)
ECCD              Komiteti Evropian për Luftë Kundër Drogës (European Committee to Combat Drugs)
ECE                 Komisioni Ekonomik Evropian (Economic Commission for Europe – UN)
ECHO              Buroja për Aktivitete Humanitare të Bashkësisë Evropiane (European Community Humanitarian Office)
ECIP                CE Partnerët Ndërkombëtarë për Investime (EC Interantional Investment Partners)
ECU                Njësia Monetare Evropiane (European Currency Unit)
EDF                 Fondi Evropian për Zhvillim (European Development Fund)
EEA                 Rajoni Ekonomik Evropian (European Economic Area)
EFTA               Bashkësia Evropiane për Tregti të Lirë (European Free Trade Association)
EIB                  Banka Investive Evropiane (European Investment Bank)
EIF                  Fondi Investues Evropian (European investmen Fund)
EMI                  Instituti Monetar Evropian (European Monetary Institute)
EMS                Sistemi Monetar Evropian (European Monatary System)
EMU                Unioni Ekonomik-Monetar (Economic and Monetary Union)
ERDF              Fondi Evropian për Zhvillim Rajonal (European Regional Development Fund)
ESF                 Fondi Social Evropian (European Social Fund)
ETSI                Instituti Evropian për Standarde të Telekomunikiacionit (European Telecommnicationas Standard Institute)
EURO              Emërtimi i ri i parasë Evropiane
GATT              Marrëveshja e Përgjithshme për Dogana dhe Tregti (General Agreement on Tariffs and Trade)
GCC                Këshillit për Bashkëpunim i Gjirit (Gulf Cooperationa Council)
GFCM             Këshilli i Përgjithshëm për Peshkim në Mesdhe (General Fisheries Council for the Mediterranean)
GSP                 Përbërja e Preferencialeve të Përgjithshme (UCTAD Generalizes System of Preferences)
HCNM             Komisionari i Lartë për Pakica Nacionale (High Commissioner on National Minorities)
IAEA                Agjencioni Ndërkombëtare për Energji Atomike (International Atomic Energy Agency – UN)
IBRD               Banka Ndërkombëtare për rindërtim dhe zhvillim (International Bank for Reconstrucion and Development World Bank)
IMF                  Fondi Monetar Ndërkombëtar (International Monetary Fund)
IMP                  Programi për Integrimin e Mesdheut (Integrated Mediterranean Programme)
NAFO              Organizata Veriperëndimore Atlantike për Peshkim (North West Atlantic Fisheries Organization)
NAFTA            Kontrata Veriamerikane për Tregti të lirë (North American Free Trade Agreement)
NATO              Organizata e Traktatit Veriatlantik (North Atlantic Treaty Organization)
NCI                  Instrumentet e Reja Ndërkombëtare (New Community Instruments)
NGO                Organizatat Joqeveritare (Non-governmental Organization)
NIP                  Programet Indikative Nacionale (National Indicative Programme)
OSTs               Rajonet dhe Territoret Tejdetare (Overseas Countries and Territories)
ODIHR            Buroja për Institucione Demokratike dhe të Drejta të Njeriut (Office for Democratic Institutions and Human Rights)
OECD              Organizata për Bashkëpunim dhe Zhvillim Ekonomik (Organizationas for Economic Cooperation and Development)
OSBE              Organizata për Siguri dhe Bashkëpunim Evropian (Organization and Security ad Cooperation i Europe)
PEDIP             Ndihma Financiare për Portugalinë për Programe Specifike Zhvillimore (Financial Assistance for Portugal for a Specific Industrial Development Programe)
PHARE            Programi i Ndihmës për Rikonstruim Ekonomik (Aid for Econimic Restructuring)
SRDs               Të Drejtat e posaçme të Tërheqjes (Special Drawing Rights – IMF)
STABEX          Sitemi mbi Stabilizimin e të Ardhurave nga Eksporti për Shtetet ACP (System for the Stabilization of ACP Export Enarnings)
TACIS             Programi i Ndihmës Teknike për Bashkësinë e Shteteve të Pavarura (Program for Technical Assistence to The Commonvwealth of Independent States)
TAM                Mekanizimi Tregtar Tatimor (Trade Assesment Mahanizm)
TARIC             Tarifat e Integruara Komunitare (Integrated Community Tariff)
TEMPUS         Skema mobile Transeuropiane për studime universitare (Trans-European Mobility Scheme for University Studies)
UDEAC           Unioni Doganor dhe Ekonomik i Afrikës Qendrore (Central African Customs and Economic Union)
UMOA             Unioni Monetar i Afrikës Perëndimore (West African Monetary Union)
UNCTAD         Konferenca e Kombeve të Bashkuara për Tregti dhe Zhvillim (United Nation Conference of Trade and Development)
WEU                Unioni Evroperëndimor (Western European Union)
WFP                Programi Botëror për Ushqim (Worl Food Programme)



[1] Fjalori i shqipes së sotme – botimi Toena Tiranë 2002 fjalën Arbitrazh e sqaron në dy kuptime. E para; nënkuptohet zgjedhje e mosmarrëveshjeve ndërmjet të palëve të ndryshme nga ana e një komisioni arbitrash, ndërkaq e dyta; Organ i posaçëm, që merret me zgjedhjen e mosmarrëveshjeve me karakter ekonomik, financiar, etj, ndërmjet palëve të ndryshme. Sipas fjalorit me fjalë e shprehje të huaja të autorit Mikel Ndreca i botuar nga Rilindja Prishtinë në vitin 1986 fjala arbitrazh rrjedh nga fjala frënge arbitrage – gjykim nga arbitri ndërkaq kuptimi i fjalës është identik si në fjalorin e cituar në sipër.     
[2] Jarrosson CH., La notion d’arbitrage, Paris 1987 fq, 1
[3] Pak M., Priznanje I izvršenje sudskih arbitražnih odluka, Zbornik postiplomskih specijalističkih studija na Pravnom Fakultetu u Beogradu, me thirrje Ugovonri u međunarodnoj trgovini I, Beograd, 1987
[4] Po aty
[5] Goldšatjn A & Triva S., Međunarodna tregovačka arbitraža, Zagreb 1987 fq. 10
[6] Këtë konstatim e potencojn ëshumica e autorëve që e trajtojnë çështjen e arbitrazhit
[7] Neni VII/2 i Konventës  së Nju Jorkut
[8] Peter Gillies & Gabriël Moens;   INTERNATIONAL TRADE AND BUSINESS: LAW, POLICY AND ETHICS Cavendish Publishing (Australia) Pty Limited Sydney • London 1998, fq. 729
[9] Po aty
[10] Për më shumë shiko në http://www.uncitral.org/
[11] Po aty në pjesën e publikmimeve dhe histrorsë së uncitral – it.
[12]Sipas Peter Gillies & Gabriël Moens; INTERNATIONAL TRADE AND BUSINESS: LAW, POLICY AND ETHICS Cavendish Publishing (Australia) Pty Limited Sydney • London 1998  Australia, Ishujt e Bermudeve, Kanadaja, Qiproja, Egjipti, Holanda, Hong  Kongu, Maksika, Gjermania, Nigeria, Peru, Singapori, Zvicrra, Tunisi, Ukrahina etj kanë rregulluar cështjën e arbitrazhit në bazë të Ligjit – model –UNCITRAL. .
[13] P.sh. Rasti i Spanjes
[14] P.sh. Mbretëria e Bashkuar
[15] Më gjërësisht për këtë shih te Prof. Dr. Mehdi J. Hetemi, Arbitrazhi gjithnjë e më i preferueshëm në zgjidhjen e konflikteve në hapsirën e tregtisë nderkombëtare (në librin: Disa tema aktuale të ekonomisë  së tregut), Prishtinë, 2005., fq. 5 etj.; Shih më detalisht për këtë te Prof. dr. Riza Smaka, op. cit., fq. 490 etj.
[16] Ne kete artikull reflektohen mendimet e autores dhe jot e institucionit qe ajo perfaqeson.
[17] Nje pershkrim te detajuar te ketyre shoqatave e gjeni ne aneks